جایگاه خمس در حسابداری اسلامی

جایگاه خمس در حسابداری اسلامی

دورنمائى از فلسفه خمس و زکاتگرچه اسلام درآمدهایى را که از طرق نامشروع، همچون اختلاس، احتکار، کم‏فروشى، ربا، سرقت، رشوه و امثال آن بدست مى‏آید، به شدّت حرام کرده و حکومت اسلامى را مسئول بازگشت این اموال به صاحبان اصلى آنها دانسته است، چنانکه امیرالمؤمنین على‏علیه السلام فرمود: تمام اموالى را که در زمان خلیفه سوّم میان نورچشمى‏ها به ناحق تقسیم شده است، برخواهم گرداند، گرچه آن اموال در مهر زنان هزینه شده باشد.  امّا با این حال به دلایل تفاوت‏هاى حکیمانه‏اى که خداوند میان انسان‏ها قرار داده است و به خاطر تلاش و تخصّص و ابتکار، برخى افراد درآمد بیشترى دارند که از طریق مشروع نیز کسب کرده‏اند، و برخى افراد با درآمد کم، توانِ اداره زندگى خود را ندارند. تمام نظام‏هاى بشرى براى کم‏درآمدها به فکر چاره بوده‏اند، زیرا اگر این خلاء به نحوى پر نشود، کینه و حسادتِ کم‏درآمدها نسبت به پردرآمدها شعله‏ور مى‏شود و شعله‏اش ممکن است همه چیز را بسوزاند. اگر گرسنگان سیر نشوند، خطر بالارفتن آمار جنایات جدّى مى‏شود و هر نظامى که به فکر گرسنگان نباشد، ماندنى نیست. گرسنگىِ جمعى از مردم و پرخورى جمع دیگر را هیچ عقل و وجدان سالمى نمى‏پذیرد. به همین دلیل، براى حلّ این مسأله افراد و حکومت‏ها، طرحهاى زیادى ارائه داده‏اند که رایج‏ترین آنها گرفتن مالیات و برقرارى تأمین اجتماعى و ایجاد مؤسسات خیریّه و صندوق‏هاى قرض الحسنه و امثال آن است. اسلام نیز که مکتبى جامع و اجتماعى است، براى فقرزدایى و حل مشکل محرومان جامعه، طرحهایى را ارائه داده که یکى از آنها، مسئله خمس است. رسیدگى به فقرا به قدرى مهم است که حضرت على‏علیه السلام در حال نماز انگشتر خود را به فقیرى که در مسجد از مردم تقاضاى کمک مى‏کرد و کسى به او پاسخ مثبتى نداد، عطا کرد و اشاره نکرد که صبر کند و بعد از نماز به او کمک کند بلکه در حال رکوع انگشتر خود را به او بخشید و آیه نازل شد: «انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الّذین آمنوا الّذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزّکاة و هم راکعون» (3) البتّه در بحث خمس، تفاوت‏هاى خمس و زکات با مالیات مرسوم دولتى بیان شده است که ان شاءاللّه مورد مطالعه قرار خواهد گرفت. خمس، نوعى تعدیل ثروت است که انسان با اراده خود و با قصد قربت، براساس ایمانى که دارد و اعتمادى که به او مى‏شود، درآمدهاى خود را بررسى و هزینه متعارف زندگى خود را از آن کاسته و بیست درصد از سودى که مازاد بر هزینه زندگى سالانه او است، به عالم‏ترین، متّقى‏ترین و بى‏هوس‏ترین افراد مى‏پردازد تا او همچون وکیلى مورد اعتماد، در آنچه به صلاح جامعه مى‏بیند، هزینه کند. این تعدیل ثروت از طریق خمس و زکات، امرى واجب است، ولى اسلام براى تعدیل ثروت راههاى غیر الزامى دیگرى نیز از قبیل وقف، هبه، صدقه، انفاق، وصیّت، کفّاره، نذر، عهد، ایثار و قرض‏الحسنه، قرار داده است. تعدیل ثروت در بعضى از مکاتب اقتصادى همچون کمونیسم، از طریق نفى مالکیّت خصوصى و به انحصار دولت درآوردن همه چیز، آن هم به صورت اجبار صورت مى‏گیرد که در این نوع تعدیل هیچ‏گونه آزادى و انتخاب و رشد وجود ندارد.  جامعیّت اسلامآرى، از امتیازات اسلام آن است که اقتصاد آن با اخلاق و عاطفه آمیخته است، همان‏گونه که سیاست و دیانت آن به هم آمیخته است. نمازجمعه با این که یک عمل عبادى است، یک مانور سیاسى هم هست. اسلام حتّى در جهاد، به مسائل عاطفى، اخلاقى، اجتماعى و سیاسى نیز توجّه دقیق دارد. این على بن‏ابیطالب‏علیه السلام است که در بحبوحه جنگ به خورشید نگاه مى‏کند تا مبادا نماز اوّل وقتش از دست برود! و فرزندش امام حسین‏علیه السلام ظهر عاشورا در برابر سیل تیر دشمن، نه تنها نماز واجب مى‏خواند، بلکه به مستحبات نماز نیز از قبیل اذان، اقامه، جماعت، اوّل وقت و... توجّه کامل دارد. و باز مى‏بینیم همین علىّ بن‏ابیطالب‏علیهما السلام در وسط جنگ، وقتى یارانش آب را در ظرفى تَرک‏دار براى او مى‏آورند، مى‏فرماید: آشامیدن آب از ظرف ترک‏دار مکروه است. (چه بسا ذرّات آلوده‏اى که لابه‏لاى آن ترک باشد و آب را غیربهداشتى کند.) باز مى‏بینیم در وسط جنگ بعضى از حضرتش مى‏پرسند: نظر شما درباره فلانى و فلانى چیست؟ حضرت مى‏بیند پاسخ این سئوال سبب فتنه و تفرقه مى‏شود، سؤال‏کننده را توبیخ مى‏کند و اجازه نمى‏دهد امّتى که به وحدت کلمه نیاز دارند دستخوش تفرقه شوند، و باز مى‏بینیم به هنگام جنگ، شخصى از على‏علیه السلام معناى توحید را مى‏پرسد و رزمندگان از سؤال او ناراحت مى‏شوند، حضرت مى‏فرماید: جنگ ما براى توحید است و سپس توحید را براى او معنا مى‏کند. به رزمندگان دستور مى‏دهد آب آشامیدنى دشمن را مسموم نکنید، درختانشان را قطع و به فراریان تیراندازى نکنید، به زنان و کودکان و سالمندان کارى نداشته باشید. در کجاى دنیا سراغ دارید که جنگ، سیاست، عبادت و اقتصاد اینگونه با مسائل اعتقادى، اجتماعى، اخلاقى، بهداشتى و عاطفى آمیخته باشد. در نظام اسلامى رابطه میان مردم و رهبر الهى رابطه صلوات و درود است. به مردم فرمان مى‏دهد که به پیامبرشان درود فرستند: «یا ایّها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیماً» (4) و به پیامبر نیز دستور مى‏دهد به پرداخت‏کنندگان زکات صلوات و درود فرستد: «خُذ من اموالهم صدقة و صَلِ‏ّ علیهم» (5) در اسلام، روزهایى عید نامیده شده است که ضمن شادى و تبریک، رسیدگى به محرومان از طریق تقسیم گوشت قربانى در عید قربان و سیر کردن شکم گرسنگان در عید فطر از طریق زکات فطرة مورد توجّه است. جامعیّت اسلام تا آنجاست که حتّى خوردن و آشامیدن، هدفمند طرّاحى شده است؛ در کنار جمله «کلوا» که فرمانِ خوردن است، یکجا مى‏فرماید: «کلوا...و لاتسرفوا» (6) در خوردن زیاده‏روى نکنید. یکجا مى‏فرماید: «کلوا... و اشکروا» (7) به خاطر خوردن از خداوند تشکّر کنید. یکجا مى‏فرماید: «کلوا... و اعملوا صالحاً» (8) با قدرتى که از غذاخوردن بدست مى‏آورید کار نیک انجام دهید. یکجا مى‏گوید: «کلوا.... و لاتطغوا فیه» (9) از قدرتى که به وسیله غذا بدست آورده‏اید طغیان نکنید. یکجا مى‏فرماید: «کلوا... و آتوا حقّه» (10) بخورید و حقّ آن را اداء کنید. و یکجا مى‏فرماید: «فکلوا... اطعموا» (11) بخورید و به دیگران نیز اطعام کنید. حتّى آنجا که به زنبور عسل الهام مى‏کند شیره گل را بمک، دستور مى‏دهد که عسل بساز، بنابراین اسلام، دین خوردن و خوابیدن نیست، بلکه خوردن و خوراندن و کار نیک انجام دادن و طغیان و زیاده‏روى نکردن است، همه با هم در نظر گرفته شده است. در کدام مکتب به این جامعیّت توجّه شده است. به هر حال دنیا مالیات مى‏گیرد و اسلام نیز خمس و زکات مى‏گیرد، امّا شما در این کتاب به نکات و لطائفى برخورد خواهید کرد که نشان مى‏دهد حساب مالیات‏هاى اسلامى از حساب انواع مالیات‏هایى که در دنیا گرفته مى‏شود و قوانین آن بافته و ساخته فکر بشرى است جداست. در قوانین اسلامى به تمام ابعاد توجّه شده است؛ از چه چیزى خمس و زکات گرفته شود؟ چه مقدار از سرمایه مشمول خمس و زکات شود؟ چگونه گرفته و چگونه پرداخت و چگونه مصرف شود؟ محاسبه اموال با چه کسى باشد، گیرنده یا پرداخت‏کننده؟ پرداخت کننده با چه انگیزه و هدفى بپردازد و گیرنده چه ویژگیهائى داشته باشد؟ چگونه مردم را به پرداخت خمس و زکات علاقمند کنیم؟ مسؤلین جمع‏آورى چه افرادى باشند و چگونه به سراغ مردم بروند. در کجا گردآورى شود و شرائط خزانه‏دار بیت المال چه باشد، با افرادى که سوءاستفاده مى‏کنند، چگونه برخورد شود و دَه‏ها مورد دیگر که اگر میان مالیات‏هائى که در دنیا گرفته مى‏شود با خمس و زکات مقایسه شود، معجزه بودن مقرّرات اسلامى روشن مى‏شود، همان گونه که اگر مقایسه‏اى میان اذان و ناقوس کلیسا شود، مشخّص مى‏گردد که جملات اذان موزون، پرمحتوى‏، هدفمند و انگیزه‏آور، ولى در صداى ناقوس، چیزى مفهوم نیست. اگر مقایسه‏اى میان نماز اسلام با عبادات سایر ادیان شود، اگر مقایسه‏اى میان جهاد اسلامى و جنگهاى دنیا شود، اگر مقایسه‏اى میان کنگره بین‏المللى حج با سایر اجتماعات شود و اگر مقایسه‏اى میان نظام خانواده در اسلام با نظام خانواده در دنیا شود، جلوه اسلام بیشتر روشن خواهد شد.  خمس در قرآن«وَ اعلَموا أنّما غَنِمتُم مِن شَى‏ءٍ فَاِنّ لِلّهِ خُمُسَه و لِلرَّسولِ ولِذِى القُربى‏ وَ الیَتامى‏ والمَساکینِ وابنِ السَّبیلِ اِن کُنتُم آمَنتُم بِاللّه...» (12) «اگر به خدا ایمان دارید، بدانید هر چه را به عنوان غنیمت بدست مى‏آورید، بى تردید یک پنجم آن براى خدا و رسول و خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان است.» تاریخ نزول آیه بعضى زمان نزول آیه را جنگ بنى قینقاع (15 شوال سال دوم هجرى) مى‏دانند، (13) برخى زمان نزول را جنگ اُحد (7 شوّال سال سوم هجرى) (14) و بعضى جنگ بدر (رمضان سال دوم هجرى) مى‏دانند. (15) که خداوند از مجاهدان اسلام مى‏خواهد خمس آنچه را در جنگ به غنیمت برده‏اند، پرداخت نمایند. نگاهى دقیق‏تر به آیه خمسنگاهى به آیه خمس اهمیّت آن را نشان مى‏دهد زیرا: 1- در کمتر آیه‏اى مربوط به احکام، این همه تأکید پى در پى آمده است. کلمات «واعلموا، انّما، من شى، فانّ، للّه خُمُسه (بجاى «خمسه للّه») و ان کنتم آمنتم» نشان تأکید است. 2- براى تهییج مردم مى‏فرماید: اگر ایمان دارید، خمس بدهید. بنابراین پرداخت آن از لوازم ایمان شناخته شده است. 3- جمله «فانّ للّه خُمُسه» (که به اصطلاح جمله اسمیّه است) بیانگر این است که این حکم دائمى است، نه موقّت و موسمى. به علاوه چیزى که نشانه ایمان است نمى‏تواند موقّت باشد. 4- کلمه «واعلموا» در اول آیه به معناى آن است که باید خمس دادن باورتان بیاید و مسئله را جدى بگیرید. راستى عجیب است که شرکت در جبهه، کنار پیامبر بودن، اهل نماز و روزه بودن، عقاید سالم داشتن، از مهاجرین، انصار و سابقین بودن، مجروح شدن و بالاخره بر سپاه کفر پیروز شدن به تنهایى کافى نیست، زیرا با آن همه کمالات باز هم قرآن مى‏فرماید: اى رزمندگان پیروز! اگر ایمان دارید خمس غنائم را بپردازید. اگر به بعضى از دستورات مثل جهاد و نماز عمل کردید، ولى به دستور خمس عمل نکردید، ایمان واقعى ندارید. یک نکته مهم رسول خداصلى الله علیه وآله در شب جنگ بدر نخوابید و دائماً دعا مى‏کرد و مى‏فرمود: خدایا! این گروه اندک از مسلمین روى زمین مشابهى ندارند، اگر اینها شکست بخورند روى زمین بنده مؤمنى نخواهى داشت. (16) امّا قرآن خطاب به همین رزمندگان مى‏فرماید: اگر ایمان دارید، خمس بدهید. یعنى چه بسا تعداد مؤمنان در جهان بسیار کم باشد، ولى حتّى همین تعداد کم که مشمول دعاى پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله نیز هستند، اگر به تکلیف الهى و پرداخت خمس عمل نکنند، ایمان ندارند.اهمیّت خمسنه تنها در آیه 41 سوره انفال، پرداخت خمس شرط و لازمه ایمان شمرده شده، بلکه چهارمین آیه این سوره نیز نشانه مؤمنان واقعى را کمک به محرومان مى‏داند و مى‏فرماید: «مؤمنان کسانى هستند که هرگاه خداوند یاد شود دلهایشان مى‏طپد و... از آنچه به آنها روزى کرده‏ایم انفاق مى‏کنند. اینان همان مؤمنان حقیقى هستند.» آرى، پرداخت خمس از جهات متعددى داراى اهمیّت است که ما به بعضى از آن جهات فهرست‏وار اشاره مى‏کنیم. از نظر اعتقادى همان گونه که در آیه خمس خواندیم: پرداخت خمس نشانه ایمان و اعتقاد واقعى است. «اِن کنتم آمنتم...» از نظر عبادى خمس از عبادات است و باید با قصد قربت پرداخت گردد و هرگونه ریاکارى و ناخالصى در انجام این فریضه اختلال به وجود مى‏آورد. از نظر سیاسى پرداخت خمس به حاکم و فقیه جامع الشرائط سبب ارتباط مردم با جانشینان پیامبر مى‏شود که این ارتباط در طول تاریخ لرزه بر اندام طاغوت‏ها انداخته است. پرداخت خمس کمک کردن به خط اهل بیت و تقویت بنیه مالى فقها و حوزه‏هاى علمیّه‏اى است که روشنگر مردم در طول تاریخ بوده‏اند. پرداخت خمس سبب تبلیغ و نشر تفکّر علوى به وسیله علما و فضلا و طلاّب و مرزبانى از حدود و ثغور دینى و مبارزه با انواع انحرافات فکرى و اخلاقى و سم‏پاشى‏ها و ایجاد تردیدها و وسوسه‏هاى بدخواهان مغرض و یا طرفداران ساده دل است. به علاوه این پرداخت، رابطه عاطفى میان فقها و مردم را برقرار مى‏کند و فقها را از وضعیّت اقتصادى جامعه آگاه مى‏کند. از نظر اقتصادى پرداخت خمس راهى براى تعدیل ثروت، مبارزه با تکاثر و رسیدگى به محرومان و تهى‏دستان جامعه است. از نظر اجتماعى پرداخت خمس راهى براى ایجاد الفت و محبت میان طبقات مختلف و جلوگیرى از ایجاد شکاف‏هاى عمیقِ اجتماعى است. از نظر روانى پرداخت خمس سبب مى‏شود که انسان در خود احساس کند حامى اهل بیت و مراجع تقلید و حوزه‏هاى علمیّه و تبلیغات صحیح دینى است و این احساس همواره او را هوادار جبهه حق و مخالف جبهه‏هاى باطل و وسوسه‏هاى آنان قرار مى‏دهد. از نظر تربیتى پرداخت خمس انسان را حسابگر، دقیق، وظیفه‏شناس، نسبت به محرومان جامعه مسئول و نسبت به حمایت از خط خدا و رسول و اهل‏بیت‏علیهم السلام، متعهّد تربیت مى‏کند. پرداخت خمس روح سخاوت و نوع دوستى را در انسان شکوفا مى‏کند. پرداخت خمس روحیه بى‏تفاوتى و دنیاپرستى را از انسان برطرف مى‏کند. کوتاه سخن آنکه پرداخت خمس؛ رابطه انسان را با خدا از طریق قصد قربت در پرداخت، رابطه انسان را با محرومان از طریق کمک به ایتام، رابطه انسان را با حاکم معصوم یا عادل از طریق کمک به فقهاى عادل، رابطه انسان را با جامعه از طریق تقویت حوزه‏هاى علمیه و اعزام اسلام شناسان به اطراف، رابطه انسان را با خودش از طریق مهار کردن خوى حرص و بخل و بى‏تفاوتى، رابطه انسان را با نسل آینده از طریق حلال کردن لقمه‏ها و مهریه‏ها، و رابطه انسان را با پیامبر اسلام و اهل بیت معصومش‏علیهم السلام از طریق رسیدگى به سادات محروم تنظیم و تصحیح و تقویت مى‏کند  آثار خمساگر به تعبیراتى که در آیات و روایات آمده است توجّه کنیم، به آثار پرداخت خمس بیشتر پى خواهیم برد. بعضى جملات و کلماتى را که براى فلسفه خمس آمده فهرست‏وار مطرح مى‏کنیم. 1- نسل پاک در روایات مى‏خوانیم: «لتطیب ولادتهم» (17) پرداخت خمس، مال را پاک و مال پاک مقدمه نسل پاک است. 2- تقویت دین امام رضاعلیه السلام فرمودند: «الخمس عوننا على دیننا» (18) خمس، حق ما اهل‏بیت و پشتوانه مکتب و راه ما است. 3- نشانه وفا در تعبیر دیگر مى‏خوانیم: «المسلم من یفى اللّه بما عهد الیه و لیس المسلم من اجاب باللسان و خالف بالقلب»، مسلمان واقعى کسى است که به پیمان الهى وفادار باشد و کسى که با زبان جواب مثبت ولى در دل جواب منفى مى‏دهد، در حقیقت مسلمان نیست. (19) 4- کمک به یاران امام رضاعلیه السلام فرمود: خمس وسیله‏اى براى کمک ما بر بستگان و یاوران ماست. «ان الخمس عوننا على عیالاتنا» (20) ، «عوننا على موالینا» (21) 5 - پاکى مال امام صادق علیه السلام فرمود: من از گرفتن درهم شما هدفى جز پاک کردن شما ندارم، زیرا وضع مالى من امروز خوب است. «ما ارید بذلک الا ان تطهروا» (22) 6- گوارا بودن درآمد در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: هر کس خمس ما را بدهد باقى درآمدش براى او گواراست. «یودّى خمسنا و یطیب له» (23) 7- حفظ آبرو در برابر مخالفان امام رضا علیه السلام فرمود: به وسیله خمس، ما آبروى خود و طرفدارانمان را در برابر تهدیدات مخالفان حفظ مى‏کنیم. «و ما نبذله و نشترى من اعراضنا ممن نخاف سطوته» (24) 8 - فقر زدائى از خاندان رسالت امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند نیمى از خمس را براى فقر زدائى از بستگان پیامبر که از زکات و صدقات محرومند قرار داد. «و جعل للفقراء قرابة الرسول نصف الخمس فاغناهم به عن صدقات الناس...» (25) 9- کفّاره گناهان و ذخیره قیامت امام رضا علیه السلام فرمود: خارج کردن خمس مال، وسیله آمرزش گناهان و ذخیره قیامت و روز نیاز شماست. «فان اخراجه... تمحیص ذنوبکم و ما تمهدون لانفسکم لیوم فاقتکم» (26) 10- ضمانت بهشت شخصى نزد امام باقر علیه السلام آمد و خمس مال خود را پرداخت، امام فرمود: بر من و پدرم لازم است که بهشت را براى شما ضمانت کنیم. «ضمنت لک علىّ و على ابى الجنّة» (27) 11- شمول دعاى امام امام رضا علیه السلام فرمود: خمس، کمک ما بر حفظ مکتب است، سپس فرمود: تا مى‏توانید خودتان را از دعاى ما محروم نکنید. «ولا تحرموا انفسکم دعاءنا ما قدرتم علیه» (28) 12- کلید رزق امام رضا علیه السلام فرمود: پرداخت خمس کلید رزق شماست. «فان اخراجه مفتاح رزقکم» (29) 13- نظم و حساب در سرمایه کسى که حساب سال دارد و خمس مى‏دهد، در واقع شخصى حسابگر، منظم و دقیق است و میزان درآمد و مصرفش مشخّص است. امام باقر علیه السلام فرمود: «الکمال کلّ الکمال: التّفقه فى الدّین والصبر على النائبة و تقدیر المَعیشة» (30) بالاترین کمال در سه چیز است: شناخت عمیق دین، پایدارى در برابر ناملایمات و نظم و برنامه در زندگى. 14- عنایات ویژه کسانى که اهل خمس هستند، یعنى در هر درآمد خود، سهم خدا، رسول، اهل بیت و سهم دیگران را در نظر دارند، قهراً خدا و اولیاى او نیز به او عنایات ویژه دارند. مگر در قرآن نمى‏خوانیم: «فاذکرونى اذکرکم» (31) مرا یاد کنید، شما را یاد مى‏کنم. مگر در قرآن نمى‏خوانیم: «ان احسنتم احسنتم لانفسکم» (32) اگر خوبى کنید به خودتان خوبى کرده‏اید. مگر در قرآن نمى‏خوانیم: «اذا حیّیتم بتحیّة فحیّوا باحسن منها» (33) اگر شخصى نسبت به شما کریمانه برخورد کرد، شما بهتر از او برخورد کنید. مگر قرآن وعده نداده که «ان تنصروا اللّه ینصرکم» (34) اگر شما خدا را یارى کنید خداوند شما را یارى مى‏کند. مگر قرآن خبر از دوست داشتن نیکوکاران نداده است: «انّ اللّه یحبّ المحسنین» (35) آرى، کسى که با پرداخت خمس، حق خدا و رسول و امام را مى‏دهد، در حقیقت مشمول تمام آیاتى است که گفته شد. زیرا او هم خدا را یاد کرده، هم احسان کرده، هم اولیاى خدا و محرومان را گرامى داشته و هم مکتب الهى را یارى نموده است و دریافت این همه عنایات در برابر 20% مازاد درآمد سال، سود بزرگى است. یک نمونه از عنایات ویژه زنى به نام شطیطه یک درهم پول و یک کلاف نخ را از نیشابور براى امام کاظم علیه السلام فرستاد و از کمى مال خود عذرخواهى کرد و گفت: «انّ اللّه لا یستحیى من الحق» امام درهم و کلاف را پذیرفت و فرمود: سلام مرا به این خانم برسانید و این چهل درهم و این پارچه‏اى که جزو کفن خودم هست به او بدهید، او چند روزى بیشتر زنده نیست ولى همین که از دنیا رفت من براى نماز بر جنازه او به نیشابور خواهم آمد. (36) در این ماجرا امام چند درهم را از یک مسلمان مخلص مى‏پذیرد و این همه او را مورد تفقد قرار مى‏دهد ولى مبالغ سنگینى را از افراد نااهل نمى‏پذیرد  خمس در روایاتامام کاظم علیه السلام فرمود: «لقد یسر اللّه على المؤمنین ارزاقهم بخمسة دراهم جعلوا لربّهم واحداً واکلوا اربعة حلالا ثم قال هذا من حدیثنا صعب مستصعب لایعمل به ولا یصبر علیها الا ممتحن قلبه للایمان» (37) خمس مالتان را بدهید تا رزق شما حلال شود، سپس فرمود: این کلام سختى است که جز افراد با ایمانِ امتحان شده، تحمّل آن را ندارند. نپرداختن خمس، در کنار شرک و قتل نفس، از بزرگ‏ترین گناهان کبیره شمرده شده است. امام صادق‏علیه السلام فرمود: «اکبر الکبائر سبع: الشرک والقتل واکل اموال الیتامى و عقوق الوالدین و قذف المحصنات و الفرار من الزحف وانکار ما انزل اللّه»، سپس فرمود: امّا خوردن مال یتیمان همان حقّ ما است که از ما ربوده و خوردند. (38) امام زمان‏علیه السلام فرمود: «لعنة اللّه والملائکة والناس اجمعین على مَن استحلّ من مالنا درهماً» (39) ، لعنت خدا و فرشتگان و مردم بر کسى که یک درهم مال ما را حلال بشمارد و در روایت دیگر فرمود: ما دشمن این گونه افراد هستیم. «و نحن خصمائه» (40) امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «هلک الناس فى بطونهم و فروجهم لانهم لم یؤدوا الینا حقّنا» (41) ، مردم بخاطر اینکه حقّ ما را نمى‏دهند غذا و آمیزش آنان ناپاک شده و سبب هلاکت آنان مى‏شود. در بعضى احادیث مى‏خوانیم: «من استحل منها شیئاً فامسکه فانما یاکل النیران» (42) ، کسى که بخشى از خمس را حلال پندارد و آن را نپردازد، گویا آتش مى‏خورد. یاران واقعى اهل‏بیت‏علیهم السلام آنگونه ایمان داشتند که نپرداختن خمس را مساوى با حرام خوردن و قبول نشدن نماز و روزه مى‏دانستند و در سؤال کتبى خود از آن بزرگواران مى‏پرسیدند که خمس را چگونه بپردازیم تا جزو حرام خواران و کسانى که نماز و روزه‏شان قبول نیست نباشیم. (43) امام باقرعلیه السلام فرمود: آسان‏ترین وسیله‏اى که انسان را به دوزخ مى‏برد خوردن مال یتیم است، سپس حضرت فرمود: ما یتیم هستیم (44) (و نپرداختن خمس، به منزله خوردن مال یتیم است). در حدیث دیگر مى‏خوانیم: از سخت‏ترین شرائطى که مردم در قیامت دارند وضعیّت تارکان خمس است. (45) در حدیثى مى‏خوانیم: «الدنیا و ما فیها للّه و رسوله و لنا فمن غلب على شیى‏ء منها فلیتّق اللّه و لیؤدّ حقّ اللّه و لیتبرّ اخوانه فان لم یفعل ذلک فاللّه و رسوله و نحن براء منه» (46) ، هر کس بر مال دنیا دست یافت باید تقوى پیشه کند و حق خدا را بپردازد و به برادران ایمانى خود احسان کند و اگر این چنین نکرد خدا و رسول و ما اهل بیت از او بیزاریم. امام رضا علیه السلام فرمود: «ان الخمس عوننا... فلا تزووه عنّا ولا تحرموا انفسکم دعاءنا ما قدرتم علیه» (47) خمس کمک به ماست آن را از ما دور نکنید تا از دعاى ما محروم نشوید. امام زمان علیه السلام فرمودند: «فلا یحلّ لاحد ان یتصرف فى مال غیره بغیر اذنه فکیف یحل ذلک فى مالنا من فعل شیئاً من ذلک لغیر امرنا فقد استحل منا ما حرم علیه و من اکل من مالنا شیئا فانما یأکل فى بطنه نارا و سیصلى سعیرا» (48) ، با اینکه هیچ کس حق ندارد در مال غیر تصرّف کند، پس چگونه مردم در مال ما تصرف مى‏کنند؟ هر کس بدون دستور ما در مال ما تصرف کند مرتکب گناه شده و هر کس ذره‏اى از مال ما را بخورد پس گویا آتش در شکم اوست. در روایات مى‏خوانیم: «لا یعذر عبد اشترى من الخمس شیئاً ان یقول ربّ اشتریته بمالى حتّى یأذن له اهل الخمس» (49) ، عذر کسى که از خمس چیزى خریدارى کند پذیرفته نیست، مگر آنکه صاحبان خمس اجازه دهند. امام باقر علیه السلام فرمود: براى هیچ کس حلال نیست مال خمس نداده‏اى را خریدارى کند مگر آنکه حق ما را به ما برساند. (50) اگر وارثانِ کسى که از دنیا رفته بدانند او خمس مال خود را نداده، باید مثل سایر بدهى‏ها خمس او را بدهند. (51) امام خمینى در تحریرالوسیله مى‏فرماید: هر کس درهمى از خمس را نپردازد جزء ستمگران بر اهل بیت و کسانى که حق آن بزرگواران را غصب کرده‏اند مى‏شود. (52) در کتب فقهى و رساله‏هاى مراجع بزرگوار مسائلى است که بر همه مقلدین دانستن آنها لازم است و ما چند جمله از کتاب شریف عروةالوثقى بیان مى‏کنیم: اگر انسان قبل از پرداخت خمس کنیزى بخرد حق تصرّف ندارد. (53) تا مقدار خمس را با فقیه جامع الشرائط مصالحه نکرده، تصرّف در مال خمس نداده جایز نیست، حتّى اگر در نیّت خود قصد پرداخت مبلغ را داشته باشد. (54) استفاده از لباس و مکانى که خمس آن داده نشده نماز را با مشکل مواجه مى‏کند، چنانکه در حج، طواف با لباس احرامى که خمس آن داده نشده، باطل است. خمس در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله1- در آیات و روایات نام زکات بیشتر از خمس آمده است، شاید بدلیل این که جز افراد نادر در مکّه و بعضى از قبایل که بازرگانى مى‏کردند بیشتر مردم کشاورز و دامدار بودند، ولى با این حال پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله افرادى را براى گرفتن خمس به مناطق مى‏فرستاد، چنانکه در تاریخ آمده است: مثلاً علىّ بن ابیطالب‏علیهما السلام و عمروبن حزم و معاذبن جبل را به یمن و مُحمیّه را در بنى زبید براى گرفتن خمس فرستاد. «بعثه رسول اللّه لاخذ الاخماس». (55) 2- پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله براى هیأت‏هایى که به حضورش مى‏رسیدند بعد از امر به ایمان در کنار نماز و زکات، خمس را نیز مطرح مى‏فرمودند: «آمرکم بالایمان... و اقام الصلوة و ایتاء الزکاة و تعطوا الخمس من المغنم» (56) 3- پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در نامه‏هایى که براى قبایل مى‏فرستادند به موضوع خمس اشاره مى‏کردند. (57) 4- مسلمانان همان گونه که زکات را نزد پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله مى‏فرستادند، خمس را نیز خدمت حضرت مى‏فرستادند. (58) خمس پس از پیامبرگرچه مسیرى که پیامبر معین فرموده بود دچار انحراف گردید و خلفا غنیمت را منحصر در غنائم جنگى نمودند و اهل بیت پیامبر تا زمان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام از خمس منع گردیدند، لیکن هنگامى که فضاى تبلیغ براى این دو امام عزیز باز شد، به مسئله خمس پرداختند. (59) بعد از امام صادق علیه السلام تا زمان غیبت حضرت ولى‏عصر علیه السلام امامان معصوم در مناطق مختلف مثل بلخ، بخارا، رى، قم، نیشابور، شیراز، همدان، خراسان، قزوین، اهواز، عراق، یمن، موصل و بغداد براى گرفتن خمس نماینده داشتند. دلیل پیدا شدن فرقه واقفیه این بود که خمسِ مردم نزد یکى از نمایندگان امام کاظم علیه السلام جمع شده بود و هنگامى که امام به شهادت رسید آن نماینده اعلام کرد بعد از امام هفتم امامى نداریم تا بتواند اموالى را که از خمس نزد او مانده تصرف کند. (60) آرى، نماینده امام معصوم نیز در معرض خطر انحراف است. در نهج‏البلاغه نمونه‏هایى از عزل شدگان حضرت على‏علیه السلام به چشم مى‏خورد که بعضى از آنها کینه حضرت رابه دل گرفتند و براى خود دار و دسته‏اى تشکیل دادند و همین که فهمیدند حسین بن على علیهما السلام به کربلا رسیده نیروهاى خود را براى قتل امام به کربلا اعزام کردند و با صراحت به امام مى‏گفتند: ما با شما مسئله‏اى نداریم ولى کینه و بغض پدرت را در دل داریم که ما را عزل کرد. (61) وسوسه‏هاى شیطانىوسوسه از راه وعده فقر هنگامى که فردى تصمیم بر دادن حقّ اللّه مى‏گیرد، شیطان به او وعده فقر مى‏دهد (62) که اگر خمس بدهى مال تو کم مى‏شود و فردا فقیر و محتاج مى‏شوى، هنوز فرزندانت به سر و سامان نرسیده‏اند. ولى قرآن نیز در برابر وعده فقر شیطان وعده‏هایى دارد از جمله: آنچه در راه خدا بدهید، خداوند جایگزین مى‏کند: «فهو یخلفه» (63) انفاق مثل مکیدن شیر مادر است که هرچه فرزند مى‏خورد، خداوند دوباره سینه مادر را پر مى‏کند. هر چه بدهید گم نمى‏شود و آن را نزد خداوند مى‏یابید. «تجدوه عنداللّه» (64) کارهاى خیر شما باقى مى‏ماند و پاداش بهتر دارد. «والباقیات الصالحات خیر عند ربّک ثواباً» (65) هر چه نزد شماست فانى مى‏شود، ولى اگر رنگ الهى پیدا کند و در راه او مصرف شود ابدى مى‏گردد. «ماعندکم ینفد و ما عنداللّه باق» (66) در راه خدا از خرج کردن نترسید که او به شما وسعت مى‏دهد. «و اللّه واسع علیم» (67) مثال آنچه در راه خدا مى‏دهید مثال دانه گندمى است که در خاک پنهان مى‏شود، ولى چیزى نمى‏گذرد که از آن دانه، هفت خوشه و در هر خوشه صد دانه ظاهر مى‏شود. (68) نوع دیگرى از وسوسه اگر شیطان در مرحله اول حریف انسان نشد کمى تخفیف داده و مى‏گوید: خمس واجب است ولى حالا صبر کن. عجله درست نیست هنوز آخر کار نشده و معلوم نیست سود و زیان چقدر است، ممکن است بعضى از سرمایه‏هاى تو نقد نشود، ممکن است بعضى از جنس‏هاى فروخته شده برگردد، امسال سود بردى، شاید سال آینده زیان کنى و... . قرآن در برابر این تأخیر، سفارشاتى دارد و تذکراتى مى‏دهد از جمله: 1- در قرآن بارها کلمه «بغتة» بکار رفته است، یعنى ممکن است مرگ ناگهانى فرا رسد و توفیق عمل خیر نداشته باشى. 2- تاریخ افراد و اقوام و گروه‏هایى در قرآن مطرح شده که ناگهان گرفتار قهر الهى شدند. 3- قرآن صحنه‏هائى از آرزوى برگشتن به دنیا و انجام کار خیر را نقل مى‏کند که البتّه هرگز به این آرزو پاسخ مثبتى داده نمى‏شود. 4- قرآن در آیه 14 سوره حدید گفتگوى دوزخیان را با بهشتیان در قیامت اینگونه بیان مى‏فرماید  مى‏فرماید: منافقان التماس مى‏کنند که نگاهى به ما کنید تا از نور شما استفاده کنیم. وقتى جواب رد مى‏شنوند مى‏گویند: آیا ما در دنیا با شما نبودیم؟ بهشتیان مى‏گویند: چرا ولى شما خودتان را فریب دادید و در کار خیر، امروز و فردا کردید. وسوسه دیگر گاهى شیطان انسان را وسوسه مى‏کند که چرا نتیجه دسترنج و علم و ابتکار و خلاقیّت تو نصیب دیگران شود. همان گونه که قارون مى‏گفت: سرمایه من بخاطر علم و تخصّص و مدیریّتى است که دارم، «انّما اوتیتُه على علمٍ عندى» (69) خداوند در پاسخ مى‏فرماید: آیا قارون نمى‏داند که ما قوى‏تر از او را نابود کردیم. چه بسیار افرادى از صاحبان سرمایه که با سواد، زرنگ، قوى و زحمت‏کش بودند، ولى به جایى نرسیدند. آرى، هرگز داده‏هاى الهى را به حساب تخصّص و علم و تلاش و مدیریّت و هنر خود نگذاریم. وسوسه دیگر گاهى شیطان وسوسه مى‏کند که خدا خواسته گروهى فقیر و گروهى در رفاه باشند، اگر خدا بخواهد به فقرا نیز ثروت مى‏دهد. «انطعم من لو یشاء اللّه اطعمه» (70) گویا این افراد غافلند که دادن‏ها و گرفتن‏هاى الهى براى آزمایش مردم است تا کسى که ثروت دارد از خود سخاوت و کسى که ندارد از خود صبر و قناعت نشان دهد. اگر همه مردم یکسان باشند روحیه ایثار، سخاوت، صبر و قناعت، در انسان محو مى‏شود. وسوسه دیگر گاهى انسان بر اثر وسوسه شیطان مى‏گوید: من کارهاى خیر زیادى کرده‏ام به فقراء کمک مى‏کنم، به بستگان سر مى‏زنم اموالى را وقف یا وصیّت مى‏کنم، بنابراین خمس دادن لازم نیست. در حالى که اگر انسان هزار مستحب انجام دهد جبران یک واجب نمى‏شود. ما بنده خدا هستیم و باید هرچه را او گفت و هر گونه که او خواست عمل کنیم، نه آنچه را سلیقه خودمان تشخیص مى‏دهد و بدتر آنکه سلیقه خودمان را به جاى حکم خدا حساب کنیم. وسوسه دیگر افرادى مى‏گویند: برخى از کسانى که خمس را به آنها مى‏پردازیم، خود در رفاه هستند چرا ما به آنان خمس بدهیم؟ در پاسخ باید گفت: اسلام مى‏فرماید: خمس را به فقیه عادلى بپردازید که اهل دنیا نباشد، اگر شما گیرنده خمس را اهل دنیا دیدید مى‏توانید گیرنده را عوض کنید نه آنکه از پرداخت خمس سرباز زنید. شرط مرجعیّت در اسلام دورى از هواى نفس است و در روایات سفارش شده است که اگر عالمى را دیدید که دنیا گراست از او دورى نمائید و به سراغ عالم زاهد و پارسا بروید. علاوه بر آنکه ممکن است رفاهِ گیرنده خمس، بخاطر ارث و یا درآمدهاى شخصى باشد و زندگى او از خمس نباشد. وسوسه دیگر بعضى مى‏گویند: خمس ما مبلغ قابلى نیست، خودمان به فقرا مى‏دهیم. پاسخ آن است که ما باید به وظیفه عمل کنیم و کارى به کم و زیاد آن نداشته باشیم. همان گونه که گاهى یک برگ زرد در حوض آب، کشتى چندین مورچه مى‏شود، ممکن است مبلغ ناچیز شما چند گره را از کار مسلمانان باز کند. خداوند به مبلغ نظر ندارد، بلکه او به اخلاص مى‏نگرد چنانچه سوره «هل اتى...» به خاطر چند قطعه نان که در راه خدا خالصانه انفاق شد نازل گردید. وسوسه دیگر گاهى مى‏گویند ما هنوز مشکل مسکن و همسر و مرکب و اشتغال خود یا فرزندانمان را حل نکرده‏ایم که خمس بپردازیم. پاسخ: اسلام، خمس را پس از تأمین هزینه‏هاى متعارف و متعادل زندگى قرار داده است. تأمین نیازهایى مانند ازدواج خود یا فرزندان، تهیه مسکن و مرکب و سفرهاى تفریحى و زیارتى و هدایا و مهمانى‏ها و انواع هزینه‏هایى که در آن ریخت و پاش نیست و در نظر عموم مردم بجاست، مقدم بر خمس است ولى متأسفانه بعضى از مردم اسراف‏کارى و بلند پروازى و تجمّل‏گرایى و چشم هم چشمى را بهانه نپرداختن خمس قرار مى‏دهند. به هر حال خمس پس از تأمین زندگى عادى است. مثلاً اگر پنج میلیون تومان درآمد سال شما و چهار میلیون تومان خرج زندگى سالانه شما باشد، تنها خمس یک میلیون تومان یعنى دویست هزار تومان بر شما واجب است و از پنج میلیون تومان سود، نپرداختن دویست هزار تومان، بى‏انصافى است. راستى اگر باغ انگورى را به انسان ببخشند و بگویند در هر سال چند کیلو از انگور این باغ را به صاحبش بدهید، بى‏اعتنایى به این خواسته خلاف هر وجدان بیدار نیست؟ وسوسه دیگر بعضى مى‏گویند: ما خمس را خودمان به فقرا مى‏دهیم و نیازى نیست که به فقیه جامع الشرایط بپردازیم، این افراد نمى‏دانند که خمس عبادت است و در عبادت تعبّد و مراعات دستور ضرورى است. قرآن با صراحت، گیرنده خمس را «ذى القربى» یعنى امام معصوم دانسته و امام معصوم فقیه عادل را جانشین خود قرار داده که باید مجارى امور به دست او باشد و در حوادث واقعه به او مراجعه کرد و او حرف آخر را بزند. وسوسه دیگر گاهى مى‏گوید: بسیارى از مردم خمس نمى‏دهند، ما نیز مثل همه. پاسخ آن است که در قیامت هر کس باید پاسخگوى رفتار خود باشد و حساب افراد، جداگانه بررسى مى‏شود. قرآن صحنه‏هاى تلخى از گفتگوى مجرمان در قیامت را بیان مى‏فرماید که یکى از آنها این است که بعضى به دیگران مى‏گویند: اگر شما نبودید ما ایمان مى‏آوردیم. (شما ما را منحرف کردید) آنان مى‏گویند: هرگز چنین نیست بلکه شما خود ایمان‏آور نبودید. «لولا انتم لکنا مؤمنین قالوا بل لم تکونوا...» (71) بنابراین ملاک عمل باید عقل و دستور خداوند باشد نه جامعه. جمله معروف: «خواهى نشوى رسوا همرنگ جماعت شو» بسیار نابجاست. اگر یک کشتى در حال غرق شدن بود و اکثر مسافرانش بخاطر ندانستن شنا غرق شدند، آیا صحیح است که چند نفرى که شنا مى‏دانند  خودشان را غرق کنند و بگویند: خواهى نشوى رسوا همرنگ جماعت شو!! حضرت على علیه السلام مى‏فرمود: «لا تستوحشوا فى طریق الهدى لقلة اهله» (72) از رفتن در راه حق بخاطر کمى افراد نترسید. مگر حضرت ابراهیم یک موحّد در برابر انبوه مشرکان نبود. مگر پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله در آغاز بعثت تنها نبود. به هرحال غفلت اکثریّت از خمس و زکات، دلیل سرباز زدن دیگران نمى‏شود. به علاوه در برابر افرادى که اهل خمس و زکات نیستند، افرادى جان و مال و آبروى خود را در راه اسلام دادند که قرآن از آنان تجلیل مى‏نماید و مى‏فرماید: «و یطعمون الطعام على حبّه...» (73) و «و یؤثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصة» (74) تفاوت خمس و زکات با مالیاتگاهى مى‏گویند: ما که به دولت اسلامى مالیات مى‏دهیم، دیگر خمس و زکات براى چه؟ در پاسخ به این سؤال، به تفاوت‏هایى که میان خمس و زکات با مالیات است اشاره مى‏کنیم: تفاوت اول مالیات، هزینه‏اى است که شما مى‏پردازید تا دولت، رفاه شما را بیرون منزل تأمین کند. مثلاً بیرون منزل شما بوستانى احداث کند همان گونه که خود نیز در منزل باغچه احداث مى‏کنید. هر کسى حیاط منزل خود را موزائیک یا سنگ مى‏کند، به دولت نیز مالیات مى‏دهد تا بیرون منزلش را اسفالت کند. درب منزل خود را قفل مى‏زند، به دولت نیز مالیات مى‏دهد بیرون منزل پلیس بگمارد. در منزل لامپ روشن مى‏کند، به دولت نیز مالیات مى‏دهد تا بیرون منزل، کوچه و خیابان را روشن کند. در منزل کپسول آتش نشانى دارد، به دولت نیز مالیات مى‏دهد تا بیرون منزل ماشین آتش نشانى را آماده داشته باشد. بنابراین مالیات، خرج خود شما مى‏شود و نظیر پولى است که شما در منزل براى زندگى شخصى هزینه مى‏کنید. با این تفاوت که آنچه در منزل خرج مى‏کنید مستقیم است و آنچه در بیرون خرج مى‏شود به واسطه مالیاتى است که به دولت مى‏دهید. تفاوت دوم پرداخت خمس و زکات، به عنوان یک عبادت است و در آن قصد قربت لازم است که اگر نباشد عمل قبول نمى‏شود. بر خلاف مالیات که قصد قربت نمى‏خواهد و نوعاً با اکراه پرداخت مى‏گردد. تفاوت سوّم خمس، زیر نظر عالم‏ترین، محبوب‏ترین، با تقوى‏ترین فردى که با تحقیق انتخاب شده، یعنى فقیه عادل مصرف مى‏شود، بر خلاف مالیات که چنین شرطى در آن نیست و لذا گاهى غیر عادلانه هزینه مى‏شود. به علاوه اتصال طبقه محروم با عالم ربانى زمینه پندپذیرى و اطاعت از خدا و رسول است و فقرا و سایر گیرندگان، چون خمس را از دست جانشین امام زمان علیه السلام مى‏گیرند احساس حقارت نمى‏کنند. تفاوت چهارم در خمس و زکات به پرداخت کننده اعتماد مى‏شود، یعنى اولاً خودش حساب مال خود را مى‏کند نه بازرس و مأمور دولت. ثانیاً کسى را که مى‏خواهد مال خود را به او بدهد انتخاب مى‏کند که کدام مرجع و عالم متّقى‏تر باشد. ثالثاً از مصرف آن زیر نظر مجتهد عادل آگاه است و مى‏داند در کجا هزینه مى‏شود. تفاوت پنجم در خمس و زکات هدفِ گیرنده، رشد و پاک کردن مردم و هدفِ پرداخت کننده قرب به خداست. تفاوت پنجم خمس را از مازاد مخارج سالانه مى‏گیرند، ولى مالیات از اصل درآمد مردم گرفته مى‏شودراه مقاومت در برابر وسوسه‏هاما باید در برابر وسوسه‏ها و القائاتى که مى‏شود، جمله امام رضا علیه السلام را فراموش نکنیم که فرمود: خمس وسیله حفظ و تبلیغ مکتب ما و کمک براى بستگان و دوستداران ماست. (75) و فرمود: «فعلى کلّ من غنم... فعلیه الخمس فان اخرجه فقد ادّى حقّ اللّه ما علیه و تعرض للمزید و حل له باقى ماله و طاب و کان اللّه اقدر على انجاز ما وعده العباد من المزید و التطهیر من البخل على ان یغنى نفسه مما فى یدیه من الحرام الّذى بخل فیه بل قد خسر الدنیا والاخرة... فاتّقوا اللّه واخرجوا حقّ اللّه مما فى ایدیکم یبارک اللّه لکم فى باقیه و یزکو فانّ اللّه عزّوجلّ الغنى و نحن الفقراء و قال اللّه: «لن ینال اللّه لحومها ولا دمائها و لکن یناله التّقوى منکم» (76) فلا تدعوا التقرّب الى اللّه بالقلیل والکثیر على حسب الامکان و بادروا بذلک الحوادث واحذروا عواقب التسویف فیها فانما هلک من هلک من الامم السابقة بذلک» (77) ، اگر خمس بدهید حق خدا را داده و باقى مال براى شما حلال مى‏شود و در معرض اضافه شدن قرار مى‏گیرید و خداوند بر انجام وعده‏ى لطفى که به پرداخت کننده داده از هر کس تواناتر است، ایمان و توکل بر وعده‏هاى الهى از تکیه بر مال حرامى که در دست دارد و بخل مى‏کند بهتر است زیرا او با نپرداختن خمس، خسارت دنیا و آخرت را براى خود کسب کرده است. پس، از خداوند پروا کنید و از آنچه در دست دارید، حق خدا را بپردازید تا خداوند در باقى مال شما برکت دهد و شما تزکیه شوید. (و بدانید که) خداوند بى نیاز و ما فقیر هستیم. قرآن (به کسانى که قربانى مى‏کنند،) مى‏فرماید: خداوند از گوشت و خون حیوانات قربانى سهمى نمى‏برد، ولى شما با این عمل روحیه تقوى و قرب خودتان را به او نشان مى‏دهید پس خود را از قرب به خدا محروم نکنید خواه کم باشد یا زیاد و بدینوسیله حوادث تلخ را از خود دور کنید و از عواقب سوء تأخیر بترسید (و بدانید) دلیل هلاکت امت‏هاى سابق همین تأخیرها بوده است. موارد و مصارف خمسخمس براى کیست؟ در آیه 41 سوره انفال موارد خمس چنین بیان شده است: «واعلموا انّما غنمتم من شى‏ء فانّ لِلّه خُمُسَه و للرسول و لذى القربى‏» بدانید هر چه را که بدست آوردید پس قطعاً یک پنجم آن براى خدا و رسول و ذى‏القربى است. از امام رضا علیه السلام درباره این آیه سؤال شد که سهم خدا را به چه کسى بدهیم؟ فرمود: سهم خدا، به رسول خدا مى‏رسد و هر چه براى رسول خداست براى امام است. (78) ناگفته پیداست که سهم خدا و رسول و امام، امروزه باید در راه معرّفى مکتب و احکام آن و عزّت و نجات پیروان آن صرف شود. سهم پیامبر و امام براى شخصیّت حقوقى آنان اموالى که به عنوان خمس در اختیار پیامبر اکرم و اهل‏بیت معصومش‏علیهم السلام قرار مى‏گیرد، جزو اموال شخصى آنان نیست که بعد از شهادت یا رحلت به وارثانشان منتقل شود، بلکه در اختیار مقام رسالت و امامت و جایگاه حقوقى آنان است، البتّه این منافاتى ندارد که آنان براى اداره زندگى خودشان به مقدار متعارف از آن استفاده کنند. دلیل ما مواردى است از جمله: 1- از امام هادى علیه السلام پرسیدند: گاهى چیزى مى‏آورند و مى‏گویند: این براى امام جواد علیه السلام است که نزد ما مانده، آن را چه کنیم؟ حضرت فرمود: «ما کان لابى بسبب الامامة فهو لى و ما کان غیر ذلک فهو میراث على کتاب اللّه و سنّة نبیّه» (79) ، هر چه را که به عنوان امامت براى پدرم آورده‏اند باید به امام بعدى (یعنى من) تحویل دهید ولى اگر به عنوان امامت نباشد، طبق قانون قرآن و سنّت پیامبر میان وارثان (همسر و سایر فرزندان) تقسیم کنید. 2- رسول خدا صلى الله علیه وآله که الگوى سادگى و زهد بود، چگونه ممکن است یک پنجم تمام سودها صرف زندگى شخصى او شود. آرى، سهم رسول براى صرف کردن در راه و اهداف رسالت است. 3- چگونه پیامبرى که مى‏فرماید: من اجر و مزدى از شما نمى‏خواهم، بخش قابل توجّهى از درآمد مردم را براى خودش اختصاص مى‏دهد؟ 4- همان گونه که سهم خداوند براى آن است که در راه حاکمیّت قانون الهى هزینه شود، سهم رسول خدا و امام نیز باید صرف پاسدارى از مکتب رسالت و امامت شود. 5 - با اینکه در روایات اسلامى به ما سفارش کرده‏اند از عالمى که تمایلات مادّى بر او چیره شده دورى کنید، پس چگونه سهم عظیمى از درآمدها براى زندگى شخصى رسول و امام در نظر گرفته شده باشد. 6- پیش شرط مقاماتى که خداوند به اولیاى خود مى‏دهد، زهد در دنیاست وگرنه خداوند آن مقامات را به آنان عطا نمى‏کند. در دعاى ندبه مى‏خوانیم: «و شرطتَ علیهم الزهد فى درجات هذه الدنیا الدنیّة و زخرفها و زبرجها فشرطوا لک ذلک و علمتَ منهم الوفاء به فقبلتهم و قرّبتهم و قدّمتَ لهم الذّکر العلىّ والثناء الجلىّ»، خدایا! تو با اولیاى خود شرط کردى که در دنیا زاهد باشند و آنان آن شرط را پذیرفتند و تو به وفادارى آنان علم داشتى و به همین دلیل به آنان توجّه و عنایت مخصوص نمودى.  ذى القربى کیست؟ بر اساس آیه خمس، بخشى از خمس براى خدا و رسول و بخشى براى ذى القربى است، که مراد از آن، امام معصوم است، زیرا: 1- در روایات بسیارى از شیعه و بعضى از اهل سنّت مى‏خوانیم که مراد از ذى القربى در آیه خمس، امام معصوم از اهل بیت پیامبر است که مقام رهبرى جامعه را دارد و خمس براى مقام رهبرى اوست. (80) 2- کسى که نامش در کنار نام خدا و رسول آمده است باید مقام و فکر و راه و هدفش در کنار خدا و رسول باشد. «فانّ للّه خُمُسه و للرسول ولذى القربى» چنانکه در آیه «اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم» (81) نیز ما این عقیده را داریم که آنکه نامش در کنار خدا و رسول مطرح و اطاعت بى‏قید و شرطش در کنار اطاعت خدا و رسول واجب شده جز معصوم نمى‏تواند باشد. 3- کلمه «ذى القربى» مفرد است و در هر زمان تنها به یک نفر از خاندان رسالت این سهم مى‏رسد. آرى، اگر به جاى ذى القربى، ذوى القربى بود معناى جمعى داشت که باید خمس به همه بستگان پیامبراکرم برسد. 4- کلمه «قربى‏» صیغه مبالغة و در موردى بکار مى‏رود که نزدیک‏ترین نزدیکى را داشته باشد و نزدیک‏ترین فرد به پیامبر از نظر وراثت و نسبت و تربیت، حضرت فاطمه وعلى وفرزندان معصومشان‏علیهم السلام است. امّا خلفاى بعد از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله خمس را از بنى هاشم منع و آن را به بیت‏المال اضافه کردند و زکات هم که براى بنى هاشم حرام بود، در نتیجه براى خاندان رسالت نه خمس ماند و نه زکات و امروزه در کتب فقهاى اهل سنّت عنوانى به نام خمس مطرح نیست. (82) کوتاه سخن آنکه در آیه 41 سوره انفال براى خمس شش مصرف نام برده شده که براى سه مصرف اول، حرفِ لامِ ملکیّت آمده است، «للّه خمسه وللرسول ولذى القربى» امّا براى سه مصرف دوم، یعنى یتیمان، مساکین و در راه ماندگان، حرف لام نیامده است، «والیتامى والمساکین وابن السبیل» و شاید این رمز آن باشد که این سه گروه از شاخه‏ها و فروعات همان ذى القربى (اهل بیت) باشند نه آنکه مستقل و دسته‏اى جدا باشند. (83) و در روایاتى این معنا تأیید مى‏شود، چنانکه امام سجاد علیه السلام فرمود: مراد، یتیمان و مساکین وابن السبیل از خاندان ماست. (84) سؤال: آیا پرداخت نیمى از خمس به یتیمان و مساکین و در راه ماندگان سادات، تبعیض خویشاوندى و امتیاز نژادى نیست؟ پاسخ: 1- اولاً خمس براى سادات فقیر است و هر کدام بالفعل یا بالقوه توان کار کردن دارند باید کار کنند و حق گرفتن خمس را ندارند. ثانیاً: تنها به مقدار رفع نیاز، داده مى‏شود، آن هم نیاز یکسال نه بیشتر. «ما یستغنون به فى سنّتهم» (85) ثالثاً: استفاده از صندوق خمس به خاطر آن است که سادات فقیر از صندوق زکات محرومند، چنانکه امام صادق علیه السلام فرمودند: «لما حرم علینا الصدقة انزل لنا الخمس» (86) بنابراین تمام خمس براى سادات نیست، بلکه نیمى از خمس، آنه هم براى سادات فقیر است، آن هم به اندازه یک سال، و مازاد خمس در اختیار حاکم اسلامى است. البتّه اگر نصف خمس، سادات فقیر را بى نیاز نکرد حاکم اسلامى مى‏تواند از سایر اموال و اختیاراتى که دارد آنان را سیر کند. (87) همان گونه که اگر مقدار زکات بیش از نیاز فقرا بود، در اختیار والى قرار مى گیرد و به خزانه بر مى‏گردد، امّا اگر زکات کم آمد والى باید از منابع دیگرى که در اختیار دارد فقراء را سیر کند. (88) آنچه مهم است این است که در حکومت اسلامى گرسنه نباید وجود داشته باشد، لکن گرسنگان خاندان رسالت از صندوق خمس و سایر گرسنگان از صندوق زکات تأمین مى‏شوند و هر صندوقى زیاد آورد باید به خزانه بر گردد و هر صندوقى کم آورد از سایر منابع جبران شود. 2- زکات از اموال عمومى و خمس از بودجه‏هاى حکومتى است و این خود یک سیاست بسیار عالى است که رسول اکرم صلى الله علیه وآله خواسته تا دست بستگانش را از اموال عمومى (زکات) دور نگه دارد تا نگویند پیامبر اسلام خویشان خود را بر اموال عمومى حاکم کرد و اگر فقیرى از بستگان حضرت بود حاکم معصوم یا عادل به قدر رفع نیاز، مشکل او را حل کند. 3- نتیجه جدا شدن صندوق زکات از صندوق خمس، جدا شدن سادات و بستگان پیامبر از دیگران است تا نسب پیامبر در جامعه محو نشود. 4- شناخته شدن سادات رمز احترام بیشتر مردم به آنان و این سبب قرب مردم به رسول اللّه صلى الله علیه وآله است زیرا که رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: «المکرم لذریّتى من بعدى والقاضى لهم حوائجهم والساعى لهم فى امورهم والمحبّ لهم بقلبه و لسانه» (89) ، من کسانى را که بعد از من ذریه مرا تکریم کنند یا حوائج آنان را بر آورند یا در رفع مشکلات آنان تلاش نمایند یا آنان را با قلب و زبان دوست دارند، شفاعت مى‏کنم. 5 - راستى اگر ما به ذریّه‏ى فقیر پیامبرى که ما را از شرک به توحید و از توحّش به تمّدن فرا خواند، از صندوقى خصوصى، غیر از صندوق فقرا عادّى کمکى کنیم تبعیض است؟ تبعیض آن است که ما میان دو فرد یا دو گروه یکسان، دو گونه عمل کنیم. امّا آیا احترام استاد با غیر استاد یکسان است، این تفاوت است و هر تفاوتى بى عدالتى نیست. انگشتان دست با هم تفاوت دارند ولى این تفاوت حکیمانه است. در حدیث مى‏خوانیم: دلیل آنکه فقراى خاندان رسالت از صندوق خمس استفاده مى‏کنند براى وابستگى آنان به پیامبر است و تکریم نسل او تکریم او به حساب مى‏آید. (90) گروهى از امام رضا علیه السلام حلال کردن خمس را درخواست کردند، امام فرمود: «ما امحل هذا تمحضّونا المودّة بالسنتکم و تزوون عنّا حقّنا جعله اللّه لنا و جعلنا له و هوالخمس» (91) ، چه مردمى که با زبان اظهار علاقه مى‏کنند، ولى خمس که حق ماست نمى‏پردازند. بنابراین اگر شنیده‏اید که امامى در زمانى خمس را بخشیده دلیل خاصى داشته است. زیرا کنیزانى که از جنگ‏ها نصیب مسلمانان مى‏شد، جزو غنائم بود و اگر خمس آنان پرداخت نمى‏شد آمیزش با آنان نامشروع و نسلِ مؤمن، نااهل مى‏شد، یا رساندن خمس به اهل‏بیت پیامبرعلیهم السلام سبب گرفتار شدن شیعه به دست حکام بنى‏عباس مى‏شد، لذا برخى امامان مى‏فرمودند: ما خمس را بخشیدیم تا جان شما سالم و نسل شما پاک بماند. امّا این امر در یک دوره کوتاه بود و به طور طبیعى امامان معصوم وکلائى در مناطق مختلف داشتند که یکى از وظائف آنان گرفتن خمس از مردم و فرستادن براى آن بزرگواران بود. خمس مربوط به چه چیزهایى است؟در آیه 41 سوره انفال خواندیم: «واعلموا انّما غنمتم من شى‏ء...»، هرگونه غنیمتى که بدست آورید خمس آن را بپردازید. در اینکه مراد از غنیمت چیست، دو نظریه مطرح است: یکى نظر فقهاى شیعه که مى‏گویند غنیمت شامل هرگونه کسب و درآمد مى‏شود و خمس بر هرگونه درآمدى است و دیگرى نظر مفسرین و فقهاى اهل سنّت که مى‏گویند: خمس تنها در غنائم جنگى است و به همین دلیل مسئله خمس را در کتاب جهاد مطرح کرده‏اند. دلیل اهل سنّت چند مطلب است: 1- آیه در جنگ بدر نازل شده و مراد از غنیمت، غنائم جنگى است. پاسخ: اگر منظور از «غنمتم» تنها غنائم جنگى بود، مى‏بایست بگوید: «غنمتم من الحرب» نه آنکه بگوید: «غنمتم من شى‏ء» به علاوه اگر بخواهیم به مورد نزول آیه که جنگ است توجّه کنیم و بگوییم مراد از غنیمت، غنائم جنگى است، پس باید خمس، تنها در غنائم جنگ بدر باشد، نه دیگر جنگ‏ها، در حالى که هیچ کس حکم خمس را مخصوص جنگ بدر ندانسته است. در قرآن نمونه‏هاى زیادى داریم که به مناسبت خاصى قانونى صادر شده، امّا آن قانون در همه جا جارى مى‏گردد. مثلاً قرآن در مورد شیر دادن دایه مى‏فرماید: «لا تکلّف نفس الا وسعها» (92) یعنى جز به مقدار توان به کسى تکلیف نمى‏شود. لکن این موضوع به صورت یک اصل و قانون کلى در همه جا ملاک و معیار قرار مى‏گیرد، به گونه‏اى که شرط هر تکلیفى قدرت بر انجام آن است. راستى اگر بنا باشد آیات قرآن تنها در موارد نزولش مصداق داشته باشد هرگز کتابى جاودان و جهانى براى همه نسل‏ها و عصرها نخواهد بود، بلکه کتاب تاریخى خواهد شد که زمان مصرفش گذشته است. سنّت پیامبر در کنار کتاب خدا بر فرض که این آیه مربوط به خمس غنائم جنگى باشد، ما از روایات، خمس سایر موارد را به دست مى‏آوریم. زیرا قرآن مى‏فرماید: «ما اتاکم الرّسول فخذوه» (93) هر چه را پیامبر براى شما آورد بگیرید و عمل کنید. بنابراین سند ما تنها قرآن نیست، بلکه سنّت رسول خدا نیز هست. مثلاً در قرآن آمده که طواف واجب است، امّا تعداد طواف در قرآن نیامده و ما آن را از حدیث فرا مى‏گیریم. در قرآن فرمان به اقامه نماز صادر شده، امّا تعداد رکعات در قرآن نیامده که ما آن را از سخنان پیامبر به دست آورده‏ایم.هیچ مانعى ندارد که خمس غنائم جنگى در قرآن و خمس سایر درآمدها در روایات مطرح شده باشد. همان گونه که اهل سنّت بخاطر روایات، در سود گنج و معدن، خمس را واجب مى‏دانند. در حدیث مى‏خوانیم که امام صادق علیه السلام در ذیل آیه خمس فرمودند: «هى واللّه الافادة یوماً بیوم» (94) سوگند به خدا که مراد آیه، خمس درآمدهاى روزمرّه مردم است. 2- گاهى مى‏گویند: غنیمت در لغت، تنها غنائم جنگى است. در حالى که در لغت غنیمت در برابر غرامت است و همان گونه که غرامت به هر نوع ضرر گفته مى‏شود، غنیمت نیز به هر نوع درآمد گفته مى‏شود. چنانکه در بعضى آیات قرآن، مراد از غنائم هر نوع درآمدى است. (95) به علاوه ما در تفسیر قرآن باید به همتاى قرآن که اهل بیت پیامبرند مراجعه کنیم که مى‏فرمایند هر نوع درآمدى غنیمت است. چنانکه حضرت على علیه السلام فرمود: «الهَمّ نصف الهرم والسّلام نصف الغنیمة» (96) غم و اندوه نیمى از پیرى و سلامتى نیمى از درآمد است. 3- گاهى مى‏گویند: اگر خمس بر هر درآمدى واجب است پس چرا خلفا و سلاطین آن را نمى‏گرفتند؟ در پاسخ باید گفت: حجّت ما کلام خدا و سنّت رسول اوست و ما هیچ دلیلى نداریم که رفتار دیگران براى ما ملاک باشد. اگر در تاریخ خلفا نشانى از گرفتن خمس نیست، امّا در تاریخ رسول خدا و ائمه اهل بیت نشانه‏هاى فراوانى از خمس هست. در نامه‏هایى که پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله به قبائل و سران مى‏نوشتند سخن از خمس است در حالى که در آن مناطق جنگى نبود که بگوئیم مراد خمس غنائم جنگى است. (97) 4- گاهى مى‏گویند: اگر هر درآمدى خمس دارد، چرا کلمه «غنمتم» بکار رفت که افکار به سوى درآمدهاى جنگى معطوف شود؟ پاسخ آن است که چون جایگاه نزول آیه جنگ بود باید تعبیرى بکار رود که مورد نزول را به طور شفاف روشن کند. دیدگاه شیعهامّا از دیدگاه شیعه، به جز فعالیّت کشاورزى و دامدارى که مشمول زکات مى‏باشد، هرگونه فعالیّتِ درآمدزا، چه روى زمین، همچون استخراج معدن و کشف گنج و چه در دریا، همچون صید و غواصّى و چه فعالیّت‏هاى تجارى، خدماتى، صنعتى، آموزشى، درمانى، در سطوح کلان یا خرد، مشمول خمس مى‏باشد و روایات بسیارى در این موارد وارد شده که فقهاى بزرگوار بر اساس آنها، مسائل مربوطه را به تفصیل در رساله‏هاى عملیّه بیان کرده‏اند. به نمونه‏اى از روایات در این‏باره توجّه کنید: از امام رضاعلیه السلام درباره خمس سؤال شد، حضرت فرمودند: «فى کلّ ما افاد الناس من قلیل او کثیر» (98) ، در هر چیزى که مردم سود ببرند کم باشد یا زیاد، خمس واجب است. امام جواد نیز مى‏فرمایند: «الخمس بعد المؤنة» (99) ، هزینه یک سال را به حساب آورید و اگر زیاد آمد، خمسِ همان مقدار زائد را بپردازید. در خاتمه این بحث، حدیثى را نقل مى‏کنیم که شخصى نزد حضرت على علیه السلام آمد و گفت: من اموالى دارم که حلال و حرام آن به هم مخلوط شده است، امام فرمود: اگر صاحب اموال را مى‏شناسى به خود آنان رد کن وگرنه یک پنجم آن را بپرداز تا باقى براى تو حلال مى‏شود. (100) گیرنده خمس در زمان غیبت کیست؟آیه 41 سوره انفال براى مصرف خمس شش مورد تعیین کرده است که سه مورد آن خدا و رسول و اهل‏بیت پیامبرند. ما در بحث‏هاى گذشته گفتیم حق خداوند به رسول داده مى‏شود، آن هم نه براى زندگى شخصى، بلکه براى مقام رسالت و امامت و براى تبلیغ دین و عزّت اسلام. ناگفته پیداست که اهداف الهى و نبوى براى زمان خاصى نیست و چون اهداف ابدى است نیاز به بودجه ابدى دارد. در این زمان که دست ما به پیامبر و امام نمى‏رسد سهم آنان را باید به کسانى بدهیم که نزدیک‏ترین افراد به پیامبر و امام باشند، علم و فکر، اعتقاد، زهد، شجاعت، بصیرت و تقواى آنان شبیه پیامبر و امام باشد، از علوم آنان بهره وافر داشته و اگر معصوم نیستند از حد اعلاى عدالت برخوردار باشند. در روایات براى فقهاى متّقى تعبیراتى به چشم مى‏خورد از جمله:  دژهاى اسلام، اُمناى اسلام، وارثان انبیا، اُمناى پیامبران، کفیلان ایتام اهل بیت‏علیهم السلام (101) و کسانى که مجارى امور و احکام را در دست دارند و امین بر حلال و حرام هستند این تعبیرات ما را راهنمائى مى‏کند که در این زمان حق خدا و رسول و امام را به این افراد که جانشینان پیامبرند بدهیم و آنان در راه تقویت عقائد و توسعه فرهنگ دینى و تبلیغ و ارشاد و عزّت اسلام و مسلمین و مصالح آنان صرف نمایند. امام هادى‏علیه السلام مى‏فرماید: «لولا من یبقى بعد غیبة قائمناعلیه السلام من العلماء الداعین الیه و الدّالین علیه والذابّین عن دینه بحجج اللّه و المنقذین لضعفاء عباد اللّه من شباک ابلیس و مردته و من فخاخ النواصب لما بقى احد الا ارتد عن دین اللّه و لکنّهم الّذین یمسّکون ازمّة قلوب ضعفاء الشیعة کما یمسک صاحب السفینة سکّانها اولئک هم الافضلون عنداللّه عزّوجلّ» (102) اگر فقهاى با تقوى، مرزبان افکار و عقاید دینى مردم نبودند، شبکه‏هاى ابلیسى مردم را از دین خدا دور مى‏کردند. این علما در عصر غیبت قائم ماعلیه السلام همچون ناخداى کشتى محافظ مسلمانان آسیب پذیرند. در پایان امام هادى‏علیه السلام فرمود: این افراد نزد خدا با فضیلت‏ترینند. امتیازات پرداخت خمس به فقیه جامع الشرائط1- خمس، حقّ حاکم شرع است، قهراً باید به حاکم اسلامى، فقیه عادلى داده شود که امور دین و دنیا بدست اوست. 2- فقیه در دین، به حکم خدا و سنّت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و اهل بیت معصومش در مورد مصرف خمس آگاه‏تر است. 3- از آنجا که عدالت و دورى از هوس شرط مرجع تقلید است، از ولخرجى و اسراف مصونیّت دارد. 4- فقیه، ضرورت‏ها و نیازهاى دینى جامعه را بهتر مى‏داند. 5 - تمرکز وجوهات نزد فقیه جامع الشرائط قدرت و عزّت و نفوذ کلام و استقلال او را در برابر طاغوت‏ها بیشتر مى‏کند. 6- وحدت رویّه و امکان برنامه‏ریزى و جلوگیرى از تشتّت ،از دیگر برکات جمع شدن خمس در یک جاست. آرى مدیریّت واحد، برنامه‏ریزى واحد و تصمیم واحد، مانع کارهاى تکرارى و سوء استفاده افراد نااهل مى‏شود. 7- در دنیایى که ما زندگى مى‏کنیم، کشورهایى که اختلاف نژادى، زبانى، سیاسى، اقتصادى، نظامى، علمى، صنعتى و جمعیّتى دارند، هم پیمان مى‏شوند تا در منافع و خطرات حامى یکدیگر باشند و امروزه از دهکده جهانى سخن مى‏گویند. آیا در این شرائط هر برنامه و سیاستى که مسلمین و توان رزمى و اقتصادى آنان را متحد کند بهتر نیست؟ مگر امام رضاعلیه السلام نفرمود: «عوننا على دیننا» (103) ، خمس پشتوانه مکتب ماست. آیا لازمه چنین امرى تمرکز بودجه نزد فقیه جامع الشرائط نیست؟ 8 - در اسلام حل مسئله فقر به عهده حاکم اسلامى است. در روایات مى‏خوانیم: حاکم باید فقرا را بى‏نیاز کند به گونه‏اى که اگر زکات کافى نبود، والى باید از بودجه‏هاى دیگرى که در اختیار دارد مسئله فقر را حل کند. «و ان نقص او عجز عن استغنائهم کان على الوالى ان ینفق من عنده بقدر ما یستعفون» (104) بنابراین باید حقّ اللّه (خمس و زکات و...) بدست او باشد تا بتواند به وظیفه خود عمل کند. 9- در سیره پیامبر اسلام و اهل بیت معصومش، خمس به صورت متمرکز جمع‏آورى شده است. در موارد متعددى مى‏بینیم که آنان افرادى را در مناطق منصوب و مسئول جمع آورى خمس و متمرکز کردن آن نزد خود مى‏کردند تا طبق کتاب خدا و سنّت نبوى در جاى خود مصرف نمایند. مثلاً در فرمان پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله به عمربن حزم مى‏خوانیم که او مأمور گرفتن خمس مردم بود. «امره ان یأخذ من الغنائم خمس اللّه» (105) از توصیه‏هائى که به سلمان و ابوذر و مقداد شد این بود که خمس مردم باید نزد حاکم اسلامى فرستاده شود. «و اخراج الخمس من کل ما یملکه احد من الناس حتّى یرفعه الى ولى المؤمنین و امیرهم» (106) در ماجراى فدک نیز به مسئله گرفتن خمس اشاره شده است. «واخذ منهم اخماسهم» (107) در تاریخ مى‏خوانیم که رسول خدا گاهى افرادى را که براى گرفتن خمس منصوب کرده بود احضار مى‏فرمود. (108) در مسند احمد بن حنبل آمده که حضرت على علیه السلام به عنوان مأمور گرفتن خمس از غنائم جنگى فرستاده شد. (109) 10- از برکات دیگر تمرکز آن است که اگر اشخاص ابتکار و طرحى دارند که براى تبلیغ و ارشاد و یا هر امرى که براى عزّت اسلام و مسلمین مفید است به همان مرکز رجوع مى‏کنند، چون مى‏دانند قدرت مالى در کجاست، با نشاط و امید طرح خود را مطرح مى‏کنند و اگر برنامه‏ریزى و مدیریّت صحیحى در کار باشد طرح را بررسى و اجرا مى‏کند، ولى اگر حق‏اللّه در میان صدها و هزاران نفر پخش شد طرح‏ها در ذهن‏ها کور و مبتکران متحیر و ناامید مى‏شوند. 11- از برکات دیگر تمرکز آن است که گیرندگان حقّ‏اللّه مى‏دانند به کجا مراجعه کنند و نزد هر کس گردن خم نمى‏کنند و آبروى خود را نمى‏ریزند. 12- از برکات دیگر تمرکز آن است که اگر حقّ‏اللّه نزد مجتهد جامع الشرائط و حاکم عادل اسلامى جمع شد، تمام محرومانى که از آن بهره‏مند مى‏شوند به آن مرجع وابسته و در راه اهداف والاى آن مجتهد عادل جان فشانى مى‏کنند و ناگفته پیداست که او بخاطر عدالت مردم را فداى هوسهاى خود نمى‏کند زیرا که اگر مجتهد و حاکم عادل به سراغ گناه و هوسهاى نامشروع خود رود بدون آنکه کسى او را عزل کند خود به خود عزل مى‏شود. البتّه تمرکز خمس به معناى محروم کردن و خالى گذاشتن دست دیگران نیست، بلکه افراد زیادى که مورد اعتماد و متّقى هستند، مى‏توانند به نمایندگى از مقام مرجعیّت و ولایت، حقّ گرفتن و هزینه کردن خمس را در مواردى که قرآن فرموده داشته باشند. همان گونه که در سیره ائمه اهل‏بیت‏علیهم السلام مشاهده مى‏کنیم نمایندگانى که در بلاد اسلامى منصوب مى‏شدند چنین مى‏کردند. چگونگى تقسیم خمساز امام رضا علیه السلام درباره نحوه‏ى تقسیم خمس سؤال شد که اگر عدد یکى از اصناف شش گانه، بیشتر بود، چه باید کرد؟ حضرت فرمود: تقسیم آن مربوط به نظر امام است، همان گونه که رسول اللّه صلى الله علیه وآله آن گونه که صلاح مى‏دانست خمس را عطا مى‏فرمود. (110) در حدیث دیگرى مى‏خوانیم که اگر مشاهده کردید امام معصوم تمام بیت المال را به یک نفر داد، نباید در قلب شما چیزى خطور کند، زیرا کار معصوم به امر پروردگار است، (نه سلیقه شخصى.) (111) نکته: هر دستورى سه حالت مى‏تواند داشته باشد: 1- ضد عقل. 2- طبق عقل. 3- فوق عقل. در اسلام هرگز دستورى ضد عقل نیست (البتّه عقل سلیم، نه آنچه زاییده خیال‏ها، پندارها، اطلاعات محدود، عادات و رسوم و حدسیّات است). امّا لازم هم نیست تمام دستورات دین طبق عقل ما باشد، بلکه ممکن است بعضى از فرمان‏ها فوق عقل باشد. اکنون که این مطلب را مى‏نویسم، در هواپیما نشسته‏ام. این هواپیما گاهى برفراز ابرها و گاهى لابه‏لاى ابرها حرکت مى‏کند. اگر یک قرن قبل مى‏گفتند: انسان مى‏تواند بر ورق‏هاى آهن سوار شده و در آسمانها پرواز کند، براى مردم آن زمان، باور کردنى نبود و آن را ضد عقل مى‏پنداشتند، ولى آیا این دستور ضد عقل است؟ علماى قدیم وقتى به این آیه مى‏رسیدند: «و کایّن من آیة فى السموات و الارض یمرّون علیها و هم عنها معرضون» (112) چه بسیار نشانه‏هاى الهى در آسمان‏ها که مردم بر آن مرور مى‏کنند در حالى که از آن غافل و اعراض کننده هستند؛ چون هواپیما و امثال آن نبود، در فهمِ (مرور بر آسمان‏ها) «یمرّون علیها» مى‏ماندند و مى‏گفتند: مراد از مرور، نگاه کردن به آیات آسمانى است، همان گونه که وقتى مى‏گوئیم کتاب را مرور کردم یعنى نگاه کردم، ولى امروزه ما به راحتى شاهد مرور بر آیات آسمانى هستیم. بنابراین ما نباید هر چه را که نمى‏فهمیم ضد عقل بدانیم، بلکه بسیارى از مسایل که در دید ساده ما ناشدنى است، از نظر عقل، مانعى براى شدنش نیست. قرآن در ماجراى حضرت موسى و خضر چند صحنه نقل مى‏کند که تمام آنها در دید حضرت موسى غیر منطقى بود ولى خضر براى کار خود دلیل و استدلال داشت. اولیاى خدا به خصوص آنان که معصومند، کارى را بدون اذن الهى انجام نمى‏دهند، گرچه ما براى کار آنها توجیهى نداشته باشیم. مقدار پرداختدر روایات مى‏خوانیم: نیمى از خمس که براى یتیمان و مساکین و در راه ماندگان است، طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر تقسیم مى‏شود و مقدار آن باید در حدّى باشد که تا یکسال این افراد بى نیاز باشند. «ما یستغنون به فى سنّتهم» در روایت دیگرى مى‏خوانیم: تقسیم خمس مى‏تواند در حدّى باشد که گیرندگان را علاوه بر کفاف، توسعه هم بدهد. (113) آداب پرداخت آداب پرداخت خمس شبیه آداب پرداخت زکات است، ولى چون خمس حقّ رسول خدا و امام است، و به تعبیر روایات پولى است که براى کمک به راه خدا، دین خدا و عزّت اولیاى خدا قرار داده شده، باید در پرداخت آن کرامت بیشترى از خود نشان داد و به نکات ذیل توجّه نمود: 1- بدانیم که مال از خداوند است، «مال اللّه» (114) ، و به ما روزى کرده است، «رزقکم اللّه» (115) ، پس بخشى از آن را به راحتى براى خدا بدهیم. آرى، اگر کسى مال و ثروت را نتیجه تدبیر و قدرت و تخصّص خود بداند، تفکّر قارونى دارد. او بود که مى‏گفت: سرمایه من محصول علم و تخصّص من است.«انّما اوتیتُه على علم عندى» (116) 2- گمان نکنیم که خدا و رسول محتاج ما هستند. امام صادق علیه السلام مى‏فرمود: من از گرفتن خمس شما هدفى جز پاک کردن شما و مالتان ندارم. «ما ارید بذلک الا ان تطهروا» (117) و در حدیثى دیگر فرمود: «مَن زَعم ان الامام یحتاج الى ما فى ایدى الناس فهو کافر و انما الناس یحتاجون ان یقبل منهم الامام» (118) هر کس گمان کند که امام محتاج اوست، کافر است. این مردمند که به قبول کردن امام نیازمندند. هنگامى که این آیه نازل شد: «مَن ذا الّذى یقرض اللّه قرضاً حسناً» (119) کیست به خدا قرض بدهد؛ بعضى از یهودیان گفتند، خدا فقیر است و ما اغنیاء و به همین دلیل او از ما قرض خواسته است. (120) حضرت على علیه السلام در نهج‏البلاغه مى‏فرماید: خدایى از شما قرض خواسته که خزائن آسمانها و زمین به دست اوست. بنابراین درخواست قرض الهى یک نوع دعوت به حمایت از مستضعفین و آزمایش مردم است. 3- با اشتیاق و رغبت بپردازیم. قرآن از کسانى که مال خود را با اکراه مى‏پردازند، به شدّت انتقاد کرده و مى‏فرماید: «و لاینفقون الا و هم کارهون» (121) 4- گرفتار غرور نشویم. قرآن از کسانى ستایش مى‏کند که هم با میل و رغبت مال خود را مى‏دهند و در عین حال نگران نپذیرفتن آن نیز هستند. «و الّذین یؤتون ما آتوا و قلوبهم وجلة أنّهم الى ربّهم راجعون» (122) 5 - بر گیرنده منّت نگذاریم زیرا که منّت، پاداش پرداخت را از بین مى‏برد. 6- در پرداخت عجله کنیم زیرا عجله در کار خیر یک ارزش است و چه خیرى بهتر از حمایت مکتب اهل بیت و کمک به فقرا از ذریّه پیامبر. 7- کار خود را بزرگ نپنداریم، انسان اگر توجّهى به جهان هستى و عظمت قدرت الهى و ضعف‏هاى خود کند، هرگز دچار بزرگ بینى خود و کار خود نمى‏شود. امام سجاد علیه السلام در پاسخ کسانى که به کثرت عبادت او انتقاد داشتند، مى‏فرمود: عبادت من کجا و عبادت جدّم علىّ بن ابیطالب‏علیهما السلام کجا؟ و پیامبرصلى الله علیه وآله مى‏فرمود: «ما عبدناک حقّ عبادتک و ما عرفناک حقّ معرفتک» (123) 8 - هنگام حساب سال، مال خود را با دقّت حساب کنیم. در حدیثى از امام صادق چنین نقل شده است: واى بر کم فروشان که هنگام خمس دادن، از آل محمّد کم مى‏گذارند. (124) «والحمدللّه ربّ العالمین»