با چه کسى دوستى کنیم‏

سید جواد حسینى از منظر قرآن و روایات و همچنین مطالعه ابعاد وجودى انسان در مى‏یابیم که وى موجودى اجتماعى است و براى رشد و تکامل به ارتباط با دیگران نیاز دارد. انسان به تنهایى نمى‏تواند، تمام نیازمندیهاى خود را جبران نماید. او نمى‏تواند بدون پدر و مادر، هم کلاسها، دوستان و آشنایان، زندگى مطلوب و ایده آلى داشته باشد. على (ع) مى‏فرماید: «الغریب من لم یکن له حبیب؛ غریب (و تنها) کسى است که دوست (و همدمى) نداشته باشد.»(1) نتیجه تنهایى، عقب ماندگى و تباهى است. اسلام و قرآن ستایشگر دستهایى است که گرماى محبت در آنها احساس مى‏شود و چهره هایى که به لبخندهاى دوستى آراسته‏اند. على(ع) فرمود: «اعجز النّاس من عجز عن اکتساب الأخوان و اعجز منه من ضیّع من ظفر به منهم؛ ناتوان‏ترین مردم کسى است که در دوست‏یابى ناتوان، و از او ناتوان‏تر کسى است که دوستانى را که بدست آورده (و بر آنها دست یافته) از دست بدهد.» آن حضرت فرمود: «من لاصدیق له لاذخرله؛(2) آن کس که دوست ندارد، (براى آینده) اندوخته‏اى ندارد». در حدیث دیگرى مى‏خوانیم: «اتّخذ الف صدیقٍ الفٌ قلیل ولاتتّخذ عدواً و الواحد کثیرٌ؛(3) هزار دوست بگیر، و هزار کم است، ولى یک دشمن نگیر، که یکى هم زیاد است.» نقش دوستان‏ تأثیر رفیق، چون با انتخاب و علاقه خود انسان صورت مى‏پذیرد، در ساختار وجودى انسان و در روش و منش او از پدر و مادر و معلم و...بیشتر است. در تأیید این امر تعبیراتى در منابع دینى ما آمده که به برخى از آنها اشاره مى‏شود: 1. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «المرء على دین خلیله و قرینه؛(4) انسان بر دین دوست و رفیق خود است». 2. على (ع) فرمود: «سمّى الرّفیق رفیقاً لانّه یرفقک على صلاح دینک فمن اعانک على صلاح دینک فهو الرّفیق الشّفیق؛(5) رفیق را از این رو رفیق نامیدند که با تو در آنچه صلاح دینت در آن است موافقت و همراهى مى‏کند. آن کس که تو را در دینت یارى رساند، رفیق شفیق است». به همین علت یکى از علل موفقیت انسانهاى موفق و هدایت یافته، دوستان خوب و مناسب بوده است همان طور که انحرافات، اعتیادها، و ناهنجاریهاى اجتماعى، غالباً در اثر رفاقتهاى ناباب و دوستان منحرف تحقق یافته است. به خاطر نقش کلیدى دوست در ساختار وجودى انسان است که فاطمه زهرا (س) براى تربیت کودکان خویش، از کودکى به این امر توجه نموده و خطاب به کودکش امام حسن(ع) مى‏فرماید: اشبه أباک یا حسن‏ واخلع عن الحقّ الرّسن‏ واعبد الهاً ذاالمنن‏ ولا توال ذا الاحن‏ اى حسن! مانند پدرت على باش و ریسمان را از گردن حق بردار! خداى احسان کننده را پرستش کن و با افراد دشمن و کینه توز دوستى مکن!.(6) این جملات نشان مى‏دهد که از کودکى باید به کودک تلقین شود که از دوستان نامناسب پرهیز کند آرى: صحبت صالح تو را صالح کند صحبت طالح تو را طالح کند مى‏رود از سینه‏ها در سینه‏ها از ره پنهان صلاح وکینه‏ها نشانه شخصیّت‏انسان موجودى است که مى‏تواند شخصیت واقعى خود را پشت پرده‏هاى مختلف پنهان کند، لذا گاهى شناخت افراد مشکل خواهد بود. یکى از بهترین معیارهاى واقعى افراد، دوستان و رفقاى اویند، چون انسان به کسانى روى مى‏آورد که از نظر باطنى و «شاکله درونى» با آنان همسان باشد: کبوتر با کبوتر باز با باز کند هم جنس با هم جنس پرواز یا به فرموده امیر مؤمنان على(ع): «کلّ امرء یمیل الى مثله؛(7) هر شخصى به سوى همانند خود تمایل پیدا مى‏کند.» در منابع اسلامى سخنان زیبا و نغزى در این رابطه آمده که به برخى از آنها اشاره مى‏شود: 1. سلمان محمدى از قول پیامبر اکرم(ص) مى‏گوید: «لاتحکموا على رجل بشى‏ء حتى تنظروا الى من یصاحب، فانّما یعرف الرّجل باشکاله و اقرانه و ینسب الى اصحابه و اخوانه؛(8) درباره کسى قضاوت نکنید تا به دوستانش نظر بیفکنید، چرا که انسان بوسیله یاران و دوستانش شناخته مى‏شود و به یاران و برادرانش منسوب مى‏گردد.» تو اول بگو با کیان زیستى‏ پس آنگه بگویم که تو کیستى‏ 2. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ایّاک و قرین السّوء فانّک به تعرف؛ از همنشینى بد دورى کن، زیرا تو بوسیله او شناخته مى‏شوى». 3. على(ع) فرمود: «من اشتبه علیکم امره ولم تعرفوا دینه فانظروا الى خلطائه فان کانوا اهل دین اللّه فهو على دین اللّه و ان کانوا على غیر دین اللّه فلا حظّ له من دین اللّه؛(9) (وضع)هر کسى بر شما مشتبه شد و دین او را نشناختید، به دوستانش نظر کنید، اگر اهل دین خدا بودند، او (نیز) پیرو آیین خداست و اگر بر آیین خدا نبودند او (نیز) بهره‏اى از دین خدا ندارد.» 4. و چه زیبا فرمود على(ع): «کلّ جنسٍ یمیل الى مثله؛(10) هر جنسى (و هر کسى) به دنبال مثل خود میل مى‏کند.» ناریان مر ناریان را جاذبند نوریان مر نوریان را طالبند 5. نیز على(ع) مى‏فرماید: «خلیل المرء دلیل عقله و کلامه برهان فضله؛(11) دوست هر کس نشان (اندازه) خرد اوست و سخنش نشانه فضل (دانش) او.» 6. و فرمود: «الاصدقاء نفسٌ واحدةٌ فى جسوم متفرّقةٍ؛(12) دوستان روح واحدى در جسمهاى پراکنده‏اند.» خطرات دوستان ناباب‏هیچ عاقلى به ضرر و زیان خود و خانواده خویش قدم بر نمى‏دارد. حال چرا عده‏اى به ظاهر عاقل حاضر مى‏شوند تن به دوستى رفقاى ناباب بدهند که به زیان خود و خانواده آنها تمام مى‏شود. در پاسخ باید گفت:زمینه دوستى با دوستان ناباب به سبب عواملى بروز خواهد یافت که برخى از آنها عبارتند از: 1. ناهماهنگى و فقدان محبت و عاطفه در کانون خانواده که باعث کشانده شدن فرزندان به سوى دوستان ناباب مى‏شود. 2. محبتهاى کاذبى که هماهنگ با خواسته‏هاى جوانان باشد. على (ع) فرمود: «قلوب الرّجال و حشیة فمن تألّفها اقبلت علیه؛(13) دلهاى مردم هراسان است، هر کس با آنان مأنوس شود به سوى او رو مى‏آورند.» 3. ناآگاهى والدین و خود جوانان از خطرات دوستان ناباب. نتیجه رفاقتهاى نامناسب در قرآن در این بخش خطرات و زیانهاى دوستى، با رفیقان نامناسب را از دیدگاه قرآن مورد بررسى قرار مى‏دهیم. 1. حسرت ابدى «عقبه» و «ابى» با هم رفیق بودند. عقبه به حج مشرف شد و پس از بازگشت با دعوت پیامبر(ص) براى ولیمه حج خویش، اسلام اختیار کرد، ولى رفیقش ابى او را ملامت و تحریک نمود تا از اسلام برگردد. او نیز سخن رفیقش را پذیرفت و با اهانت به پیامبر اکرم(ص) از دین اسلام برگشت و «مرتد شد» و سرانجام در جنگ بدر کشته شد.(14) قرآن از زبان «عقبه» در روز قیامت چنین مى‏گوید: «و یوم یعضّ الظالم على یدیه یقول یالیتنى اتخذت مع الرّسول سبیلاً یا ویلتى لیتنى لم اتخذ فلاناً خلیلاً* لقد اضلّنى عن الذّکر بعد اذ جاءنى...؛(15) و (به خاطر آور) روزى را که ستمکار دست خویش را به دندان مى‏گزد و مى‏گوید: «اى کاش با رسول خدا راهى برگزیده بودم. واى بر من!کاش فلانى را دوست انتخاب نکرده بودم! او مرا از یاد حق گمراه ساخت، پس از آنکه بسویم آمد.» 2. خطرناک‏ترین‏هاهمان طور که رفیق خوب و متدین در شکل‏گیرى شخصیت صحیح و منطقى انسان نقش به سزایى دارد، دوست نامناسب نیز در تخریب شخصیت اخلاقى انسان بسیار مؤثّر و خطر ساز است. این خطر عظیم را از مقایسه دو سوره «فلق» و «الناس» به خوبى مى‏توان یافت. در سوره فلق از چهار خطر بسیار بزرگ و مهلک به پناهگاهى عظیم، یعنى «رب فلق» پناه مى‏بریم: «بگو پناه مى‏برم به پروردگار سپیده صبح، از شرّ تمام آنچه آفریده و از شر هر موجود شر در هنگامى که شبانه وارد شود، و از شر آنها که با افسون (و سحر) در گره‏ها مى‏دمند (هر تصمیمى را سست مى‏کنند) واز شر حسود هنگامى که حسد مى‏ورزد».(16) ولى در سوره «ناس» از خطر رفیق بد و ناباب به پناهگاه بسیار محکمى پناه مى‏بریم که در واقع از سه رویه مستحکم برخوردار است. «بگو پناه مى‏برم به 1. پروردگار مردم 2. به مالک و حاکم مردم 3. به معبود مردم، از شر و وسوسه گر پنهان کار که در درون سینه انسانها وسوسه مى‏کند، خواه از پریان باشد یا از انسان.»(17) مقایسه این دو سوره که در اولى از چهار خطر عظیم به یک پناهگاه به نام «ربّ فلق» پناه مى‏بریم و امّا در دومى از بیم خطر یعنى وسوسه گران پنهان کار از آدمى باشد یا جنیان، به یک پناهگاهى بسیار مستحکم‏که در واقع از سه لایه و مانع برخوردار است پناه مى‏بریم نشان مى‏دهد که رفیق بد از خطر مار و عقرب و دزدانى که شبانه مى‏آیند، و هر خطر دیگرى چون: سحر و حسادت و چشم زخم و... و خلاصه از هر خطرى که قابل تصور است خطرناک‏تر، وحشتناک‏تر و شکننده‏تر است.(18) 3.زیبا دیدن زشتیها«و قیّضنا لهم قرناء فزیّنوا لهم ما بین ایدیهم و ما خلفهم...؛(19) ما براى آنها (گمراهان) همنشینانى قرار دادیم که (زشتى‏ها را) از پیش رو و پشت سر آنها در نظرشان زیبا جلوه دادند.» 4. دخول در آتش جهنم‏از اهل جهنم پرسیده مى‏شود: چرا وارد دوزخ شدید؟ آنان مى‏گویند: یکى از علتها این بود که: «...و کنّا نخوض مع الخائضین؛(20) و پیوسته با اهل باطل همنشین بودیم.» تا توانى مى‏گریز از یار بد یار بد، بدتر بود از مار بد مار بد تنها تو را بر جان زند یار بد بر جان و هم ایمان زند رفاقتهاى نامناسب در روایات‏عامل اکثر فسادهاى اجتماعى، مفاسد جنسى، سرقتها و اعتیادها، رفاقتهاى نامناسب و نارواست. به همین علت معصومان ما را سخت از رفاقت با انسانهاى ناشایست بر حذر داشته‏اند: 1. پاره آتش پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ایّاک و صاحب السّوء فانّه قطعةٌ من النّار لاینفعک ودّه ولایفى لک بعهده؛(21) از دوست بد دورى کن، زیرا او همانند پاره آتش است(که ایمان سوز است) دوستى او به تو نفعى نمى‏رساند و به پیمانش نسبت به تو وفا نمى‏کند.» 2. همرنگ سازى على(ع) فرمود: «لاتواخینّ الفاجر فانّه یزیّن لک فعله و یودّ لوأنّک مثله؛حتماً با فاجز، دوستى نکن، زیرا او کار (خلاف) خود را براى تو زیبا جلوه مى‏دهد و دوست دارد تو همرنگ او باشى.» با بدان کم نشین که درمانى‏ خوى‏پذیر است نفس انسانى‏ 3. محو دین‏على(ع) فرمود: خلطة أبناء الدّنیا تشین الدّین و تضعف الیقین؛(22) (دوستى و) رفت و آمد با فرزندان دنیا، دین را معیوب مى‏سازد و یقین را ناتوان مى‏کند.» 4. شمشیر برهنه‏امام جواد(ع) فرمود: «ایّاک و مصاحبة الشّریر، فانّه کالسیف المسلول یحسن منظره و یقبح اثره؛ از همنشینى با انسان شر بپرهیز که همچون شمشیر برهنه است، ظاهرش زیبا و اثرش بسیار زشت است.» اى فغان از یار ناجنس اى فغان‏ همنشین نیک جویید اى مهان‏ مهر پاکان در میان جانشان‏ دل مده الا به مهر دلخوشان‏ دست زن در ذیل صاحب دولتى‏ تاز افضالش بیابى رفعتى‏ رفاقت یک شبه‏روزى ابوسعید ابوالخیر از راهى مى‏گذشت. کناسان مشغول پاک کردن مبرز(مستراح) بودند و نجاسات را با خیک بیرون مى‏بردند. صوفیان (و شاگردان او) چون به آنجا رسیدند، به شدت از بوى تعفن آن گریختند. شیخ به آنان گفت: این نجاسات با زبان حال با من سخن چنین مى‏گویند: «ما آن طعامهاى خوش بوى لذیذیم که شما زر و سیم بر ما مى‏فشاندید و جانها از بهر ما نثار مى‏کردید و سختى‏هاى فراوان را در راه بدست آوردن ما تحمل مى‏کردید، اما همین که به یک شب با درون شما صحبت (و رفاقت) داشتیم، به رنگ باطن شما درآمدیم! چرا از ما مى‏گریزید و بینى فرا مى‏گیرید؟ ما رنگ و بوى درون شماییم! چون شیخ این سخن را گفت، فریاد از جمع برآمد و بسیار بگریستند!» علتهاى تأثیرپذیرى‏در منابع اسلامى درباره پرهیز از دوستان و همنشینان بد و خطرناک به اعلام خطرهاى کلى بسنده نشده، بلکه در روایات فراوانى به اوصاف و ویژگى‏هاى ریز آن نیز اشاره شده است. قبل از بیان این اوصاف پرسش این سؤال ضرورى است که چرا همراهى دوستان بد بر زندگى انسان تأثیر بدى دارد و به عکس رفاقت با دوستان خوب تأثیر خوب و نیک؟ 1. روان کاوان مى‏گویند: افراد، آگاهانه یا ناآگاهانه آنچه را در دوستان و نزدیکان خود مى‏بینند، حکایت مى‏کنند. افراد شاد ناآگاهانه شادى را به اطرافیان خود تزریق مى‏کنند، افراد مأیوس دوستان خود را مأیوس و افراد بدبین، همنشینان خود را بدبین بار مى‏آورند و «افسرده دلى افسرده کند انجمنى را». 2. مشاهده مداوم بدى و زشتى، از قبح آن مى‏کاهد و کم کم به صورت امرى عادى در مى‏آید. باید دانست که یکى از عوامل مؤثر در ترک گناه و زشتیها،احساس قبح آن است. 3. تأثیر تلقین در انسانها غیر قابل انکار است و دوستان بد، همنشینان خود را معمولاً زیر بمباران تلقینات مى‏گیرند. همین امر سبب مى‏شود که گاه بدترین اعمال در نظر آنان زیبا جلوه کند و حس تشخیص را به کلى دگرگون سازد. 4. معاشرت با بدان، حس بدبینى را در انسان، تشدید مى‏کند و سبب مى‏شود که انسان نسبت به همه کس بدبین باشد و این بدبینى یکى از عوامل سقوط در پرتگاه گناه و فساد است.(23) با بدان کم نشین که صحبت بد گرچه پاکى تو را پلید کند آفتاب ار چه روشن است آن را پاره ابر ناپدید کند اوصاف دوستان ناشایست‏ 1. مجرمان‏قرآن کریم از زبان اهل آتش و خطاکاران در روز قیامت چنین نقل سخن مى‏کند: «و ما اضلّنا الّا المجرمون؛(24) ما را جز تبهکاران گمراه نکردند.» 2. بخیل، دروغگو...على(ع) فرمود: «ایّاک و مصادقة الاحمق فانّه یرید ان ینفعک فیضّرک ایّاک و مصادقة البخیل فانّه یقعد عنک احوج ما تکون الیه، ایّاک و مصادقة الفاجر فانّه یبیعک بالتافه و ایّاک و مصادقة الکذّاب فانّه کالسّراب یقرّب علیک البعید و یبعّد علیک القریب؛(25) از دوستى با احمق بپرهیز، چرا که وقتى بخواهد به تو نفعى برساند، ضرر خواهد رساند. از دوستى با بخیل بپرهیز، زیرا چیزهایى را که شدیداً به آن نیاز دارى از تو باز مى‏دارد. بر حذر باش از دوستى با گناهکار، چرا که تو را به چیز کم مى‏فروشد. و از دوستى با دروغگو بپرهیز، زیرا دروغگو چون سراب است، دور را در نظر تو نزدیک و نزدیک را براى تو دور جلوه مى‏دهد.» 3. اشرارعلى(ع) مى‏فرماید: «مجالسة الاشرار یوجب سوء الظّن بالاخیار؛(26) همنشینى با اشرار باعث بدگمانى به خوبان مى‏شود و نیز فرمود: «من صحب الاشرار لم یسلم؛(27)کسى که با اشرار (و فاسدان) رفاقت کند،(از شرارت آنان) سالم نمى‏ماند.» 4. بدکاران‏امیر مؤمنان(ع) مى‏فرماید: «احذر مصاحبة الفساق و الفجّار و المجاهرین بمعاصى اللّه؛(28) بپرهیز از رفاقت با فاسقان، وبدکاران، و کسانى که علنى و آشکارا خدا را معصیت مى‏نمایند.» 5. جاهل‏على(ع) مى‏فرمود: «صدیق الجاهل متعوب منکوب؛(29) دوست انسان نادان سختى داده شده و رنج رسیده است.» و امام هشتم فرمود: «صدیق الجاهل فى تعبٍ؛ دوست انسان نادان در رنج است.» 6. انسانهاى بى‏حیاعلى(ع) فرمود: «ایّاک و مقاربة من رهبته على دینک عرضک؛(30) از نزدیک شدن به کسى که از او بر دین و آبروى خود بیمناکى بر حذر باش.» 7. اهل هواو فرمود: «مجالسة اهل الهوى منساةٌ للایمان و محضرة للشّیطان؛(31) هم نشینى با اهل هوا و هوس، سبب فراموشى ایمان و حضور شیطان است.» 8. منافقان‏على(ع) به کمیل فرمود: «واهجر الفاسقین و جانب المنافقین و لاتصاحب الخائنین؛(32) از فاسقان دورى کن، و از منافقان فاصله بگیر، و با خیانت پیشه گان دوستى نکن.» 9. ظالمان‏على(ع) فرمود: «ایّاک و تطرق ابواب الظّالمین و الاختلاط بهم؛(33) از کوبیدن درب خانه ستم پیشگان، و رفت و آمد با آنان بر حذر باش.» 10. اغفال‏گران‏على(ع) فرمود: «ایّاک و صحبة من الهاک و اغراک فانّه یخذلک و یوبقک؛(34) بر حذر باش از همراهى کسى که تو را اغفال مى‏کند و فریبت مى‏دهد، زیرا چنین شخصى تو را خوار و هلاک مى‏کند.» 11. وسوسه گران‏امام صادق(ع) فرمود: «من جالس اهل الرّیب فهو مریب؛(35) هر کس با اهل شک همنشین شود، پس او نیز مردد مى‏شود.» 12. بدعت گزاران‏در روایت مى‏خوانیم: «لاتصحبوا اهل البدع ولاتجالسوهم فتصیروا عند النّاس کواحدٍ منهم؛(36) اهل بدعت را همراهى نکنید، و با آنان همنشین نشوید، چرا که شما نیز در نزد مردم جزء آنان بحساب مى‏آیید.» 13. معصیت کاران‏امام صادق(ع) فرمود: «لاینبغى للمؤمن ان یجلس مجلساً یعصى اللّه فیه ولایقدر على تغییره؛(37) سزاوار نیست براى مؤمن که در مجلسى که خداوند در آن معصیت مى‏شود و قدرت بر تغییر آن ندارد بنشیند.» در روایت دیگرى مى‏خوانیم: «ایّاک و مواطن التّهمة و المجلس المظنون به السّوء فانّ قرین السّوء جلیسه؛(38) بر تو باد دورى جستن از جایگاههاى تهمت و مجلسى که به آن گمان بد مى‏رود، زیرا همراه بد، همنشین خود را تغییر مى‏دهد (و هم رنگ خود مى‏سازد).» 14. مرفّهین بى دردپیامبر گرامى اسلام (ص) فرمود: «اربع یمتن القلب الذّنب على الذّنب و مجالسة الموتى و قیل له یا رسول اللّه و ماالموتى؟ قال کلّ غنىٍّ مترفٍ؛(39) چهار چیز قلب انسان را مى‏میراند، تکرار گناه... همنشینى با مردگان، از پیامبر سؤال شد: اى رسول خدا! مردگان کیانند؟ فرمود: ثروتمندانى که مست ثروتند.» 15. بد عقیده‏سلیمان بن جعفر جعفرى مى‏گوید: خدمت امام هفتم(ع) رسیدم! حضرت فرمود: چه شده که تو را نزد عبدالرحمان بن یعقوب مى‏بینم؟ عرض کردم: او دایى من است. فرمود: «او اعتقاد نادرستى درباره خدا دارد: «فامّا جلست معه و ترکتنا و امّا جلست معنا و ترکته؛(40) پس یا با او بنشین و ما را رها کن و یا با ما بنشین و او را ترک کن.» همچنین عنوان بصرى یکى از شیعیان امام صادق(ع) نزد حضرت مشرف شد، ولى چون با مالک بن انس از عالمان اهل سنت رفت و آمد داشت، حضرت به او اعتنا نکرد، عنوان بصرى مى‏گوید: من مالک را رها نمودم و در نزد قبر پیامبراکرم(ص) دعا و تضرّع نمودم تا قلب امام صادق(ع) بر من مهربان شود و سپس خدمت حضرت رفتم. امام با گرمى از من استقبال کرد و آنگاه سخنان گرانبهایى درباره حقیقت علم برایم بیان نمود. این فرمایشات با عنوان «حدیث عنوان بصرى» معروف است و توشه گرانبهایى است براى سالکان و عارفان کوى دوست.(41) زید بن محمد، معروف به «زیدالنار» برادر حضرت رضا(ع) ادّعاى امامت کرد و حضرت رضا(ع) قسم یاد کرد تا زمانى که زنده است با او سخن نگوید. روزى زید بر حضرت سلام کرد، حضرت جواب سلام او را نداد. عرض کرد: من پسر پدرت هستم، جواب سلام مرا نمى‏دهى؟ امام هشتم فرمود: «انت أخى ما أطعت اللّه فاذا عصیت اللّه لا أخاء بینى و بینک؛(42)تو برادر من هستى تا زمانى که خدا را اطاعت کنى، پس هنگامى که خدا را نافرمانى کردى، بین من و تو برادرى نیست.» 16. بد زبان‏امام صادق(ع) دوستى داشت که همواره در محضر آن حضرت بود. روزى دوستش به غلامش گفت: اى زنا زاده کجا بودى! حضرت دستش را بر پیشانى خود زد و فرمود: سبحان اللّه! آیا نسبت ناروا به مادرش دادى؟ من تو را با تقوا مى‏دانستم، ولى اکنون مى‏بینم که تقوا ندارى! او عرض کرد: «فدایت شوم! مادر این غلام از اهالى سِند (سرزمین هند) و بت پرست است (بنابراین ناسزا به او اشکال ندارد). حضرت فرمود: آیا نمى‏دانى که هر امّتى بین خود قانون ازدواج دارند؟ آنگاه فرمود: از من دور شو! پس از این حادثه هرگز امام صادق(ع) با او دیده نشد تا این که مرگ بین او و آن حضرت جدایى افکند.»(43) 17. سخن چین‏امام صادق(ع) فرمود: «احذر من النّاس ثلاثة: الخائن و الظّلوم و النّمّام لانّ من خان لک و من ظلم لک سیظلمک و من نمّ الیک سینمّ علیک؛(44) از سه گروه از مردم دورى کن، خائن، ستمگر و سخن چین؛ زیرا کسى که به نفع تو خیانت کند و به سود تو ستم روا دارد، به زودى در حق تو (نیز) ستم مى‏کند و فردى که به سود تو سخن چینى نماید، به زودى علیه تو سخن چینى خواهد کرد.» 18. خلاف کارعلى(ع) مى‏فرماید: «واحذر مصاحبة من یفیل رأیه و ینکر عمله فانّ الصّاحب معتبر بصاحبه؛(45) از دوستى با بى خرد و خلافکار بپرهیز، زیرا همراه (شخصى) با رفیق خود سنجیده (و شناخته) مى‏شود.» 19. دنیا پرستان‏على(ع) فرمود: «خلطة أبناء الدنیا تشین الدّین و تضعف الیقین؛(46) با دنیاپرستان در آمیختن دین را معیوب مى‏سازد و یقین را تضعیف مى‏کند.» 20. غافلان اهل باطل‏در دعاى ابوحمزه ثمالى مى‏خوانیم «او لعلّک رأیتنى فى الغافلین فمن رحمتک ایستنى...أو لعلّک رأیتنى الف مجالس البطّالین فبینى و بینهم خلّیتنى؛(47) شاید مرا در میان اهل غفلت یافتى و بدین جرم مرا از رحمتت مأیوس کردى... و یا شاید دیدى در مجالس اهل باطل الفت گرفته‏ام پس مرا در میان آنها واگذاشتى.» 21. بى انصاف‏پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لاخیر لک فى صحبة من لایرى لک مثل الّذى یرى لنفسه؛(48) خیرى براى تو در همراهى کسى که آنچه براى خود روا مى‏دارد، براى تو روا نمى‏دارد، نیست.» 22. کسى که یارى و هدایت نکندعلى(ع) فرمود: «من لم یصحبک معیناً على نفسک فصحبته و بال علیک ان علمت؛کسى که در دوستى‏اش با تو براى هدایتت تلاش نکند، اگر بدانى، این رفاقت وزر و بال براى تو است.» 23. دشمن دوست‏على(ع) فرمود: «لاتتخذنّ عدوّ صدیقک صدیقاً؛(49) هرگز دشمن دوست خود را به دوستى انتخاب مکن.»  پی نوشت: 1. نهج البلاغه، نامه 31. 2. منتخب میزان الحکمه، محمد محمدى رى شهرى، سید حمید حسینى(قم، دارالحدیث، 1422 ق، ص 290. 3. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملى،(بیروت داراحیاء التراث العربى) ج 8، ص 407، روایت 2 و 3. 4. اصول کافى، محمد بن یعقوب کلینى، ترجمه مصطفوى، کتاب فروشى اسلامیه، ج 4، ص 82. 5. غررالحکم، عبدالواحد آمدى، شرح خوانسارى (چاپ دانشگاه تهران) ج 3، ص 79، حدیث 3878. 6. فرهنگ سخنان حضرت فاطمه زهرا، محمد دشتى، قم انتشارات مشهور، چاپ اول 1380، ص 135 - 136. 7. غررالحکم، عبدالواحد آمدى(دانشگاه تهران)، ج 2، ص 545، ش 38. 8. سفینة البحار، شیخ عباس قمى، مکتبة السنایى، ج 2، ص 27 و تفسیر نمونه، ج 15، ص 73. 9. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ج 74، ص 197 و تفسیر نمونه، ج 15، ص 73. 10. غررالحکم، ج 1، ص 545، ش 37. 11. همان، ص 399، ش 51. 12. منتخب میزان الحکمة، محمدى رى شهرى، سید حمید حسینى، قم، دارالحدیث، 1422 ق، ص 290. 13. بحارالانوار،(چاپ بیروت)، ج 6، ص 175. 14. نهج البلاغه، ص 634، حکمت 50. 15. تفسیر نمونه، ج 15، ص 69. 16. سوره فرقان، آیه 27 - 29. 17. سوره فلق، آیه 1 - 5. 18. سوره ناس، آیه 1- 6. 19. اقتباس از سخنان آیت اللّه حسین مظاهرى. 20. سوره فصلت، آیه 25. 21. سوره مدثر، آیه 42 - 45. 22. کنزالعمال، على متقى هندى، بیروت مؤسسة الرساله، ج 9، ص 45، ش 24855. 23. غررالحکم، ص 397، ش 35. 24. پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازى و همکاران مدرسه على بن ابى طالب، ج 1، ص 163. 25. سوره شعراء، آیه 99. 26. نهج البلاغه، ص 632، حکمت 38 و اصول کافى، مترجم (همان) ح 4، ص 85. 27. بحارالانوار، ج 74، ص 198. 28. غررالحکم، ص 587، ش 644. 29. منتخب المیزان (همان)، ص 290، حدیث 3496. 30. همان، روایت 3498. 31. دانشنامه امام على، على اکبر رشاد، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، ج 4، ص 446. 32. همان، نهج البلاغه، خطبه 86. 33. نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص 1145. 34. مستدرک الوسائل (همان)، ج 2، ص 67. 35. غررالحکم، ص 152. 36. بحارالانوار، ج 74، ص 197. 37. اصول کافى، دارالکتب الاسلامیة، ج‏4، ص‏83. 38. همان، ج‏4، ص‏82. 39. وسائل الشیعه، ج 2، ص 270. 40. اصول کافى مترجم، ج‏2، ص 274 41. بحارالانوار، داراحیاء التراث، ج 1، ص 226. 42. همان، ج 49، ص 221. 43. وسائل الشیعه، ج‏11، ص 331. 44. على بن شعبه، تحف العقول، ص 316. 45. نهج البلاغه، محمد دشتى، نامه 69، ص 610. 46. غررالحکم، ص 397، ش 35. 47. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمى، دعاى ابوحمزه ثمالى. 48. منتخب میزان الحکمة، ص 290، روایت 3494. 49. نهج البلاغه، محمد دشتى، نامه 31، ص 534.