اهرم عملیاتی چیست

روشى که براى تجزیه و تحلیل بخش عملیاتى صورت سود و زیان به‌کار مى‌رود محاسبه تأثیرات تغییر در سطح فروش بر رقم سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) است. یکى از راه‌هاى انجام دادن این‌کار محاسبه درجهٔ اهرم عملیاتى (operating leverage) است که به‌صورت ”درصد تغییرات سود قبل از بهره و مالیات تقسیم بر درصد تغییرات تولید“ تعریف مى‌شود. با استفاده از درجه اهرم عملیاتی، درصد تغییراتى که در سود قبل از بهره و مالیات به ازاء یک درصد تغییر در فروش رخ مى‌دهد (البته در نتیجه یک درصد تغییر در تولید) محاسبه مى‌شود. اهرم عملیاتى نقش مهمى در محاسبه پیش‌بینى سود قبل از بهره و مالیات و محاسبه ریسک شرکت دارد.    
   
        محاسبه اهرم عملیاتی
       
        محاسبهٔ ریسک تجاری
       
        تفسیر اهرم عملیاتی
       
        کاربرد اهرم عملیاتی
       
    [5]     محاسبه اهرم عملیاتى
    از معادلهٔ M مى‌توان درجه اهرم عملیاتى را به‌صورت زیر محاسبه کرد:    
   
    O L | T = T ( P - V ) / T ( P - V ) - F
   
    این معادله نشان مى‌دهد که در ازاء سطوح مختلف تولید و فروش، درجه اهرم عملیاتى تابعى از سطح فروش است. مخرج این معادله دو ویژگى مهم دارد: ۱. درجه اهرم عملیاتى در نقطه سربه‌سر عملیاتى بى‌نهایت مى‌شود؛ ۲. به‌دلیل هزینه‌هاى ثابت عملیاتی، درجه اهرم عملیاتى عددى غیر از یک است.    
    [5]     محاسبهٔ ریسک تجارى
    بخشى از کل ریسک شرکت که مربوط به ترکیب دارائى‌ها و تصمیمات عملیاتى است ”ریسک تجارى ـ business risk“ نامیده مى‌شود. پیامدهاى اینگونه تصمیم‌گیرى‌ها همراه با تغییر در محیط عملیاتى شرکت تعیین‌کننده سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) خواهد بود. اغلب ریسک تجارى را برحسب تغییرپذیرى سود عملیاتى بیان مى‌کنند؛ هرقدر درجه اهرم عملیاتى بزرگ‌تر باشد ریسک تجارى بیشتر مى‌شود.    
    براى محاسبه ”ریسک تجاری“ راه‌هاى گوناگونى وجود دارد. یکى از این راه‌ها استفاده از اهرم عملیاتى است. اگر مقدار تولید و سود قبل از بهره و مالیات براى یک دوره حسابدارى پیش‌بینى شده باشد، این پیش‌بینى‌ها با توجه به ریسک تجارى صورت گرفته است (در آن‌صورت مى‌توان انتظار داشت که مقدار واقعى فروش و سود قبل از بهره و مالیات با مقادیر پیش‌بینى‌شده متفاوت و به‌اصطلاح داراى انحراف باشد). این انحراف هرچه بیشتر باشد میزان ریسک تجارى بیشتر خواهد بود. از آنجا که درجه اهرم عملیاتى نشان‌دهندهٔ میزان اشتباهى است که در پیش‌بینى سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) رخ مى‌دهد براى تعیین ریسک تجارى مى‌توان از آن استفاده کرد.    
    هر اندازه درجه اهرم عملیاتى بزرگ‌تر باشد، ریسک خطاى پیش‌بینى سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) بیشتر مى‌شود و در نتیجه احتمال اینکه مقدار واقعى سود قبل از بهره و مالیات منفى شود بیشتر خواهد شد.    
    همچنین درجه ریسک تجارى هنگامى تغییر مى‌کند که شرکت بخواهد در مورد ترکیب دارائى‌هاى آن تصمیمات جدیدى بگیرد به‌طورى که هزینه‌هاى ثابت و متغیر تولید تغییر کنند. اگر با تغییر هزینه‌هاى تولید شرکت، نقطه سربه‌سر آن شرکت تغییر کند، درجه و میزان ریسک تجارى شرکت نیز تغییر خواهد کرد. به‌طور کلى بالا رفتن نقطه سربه‌سر شرکت باعث افزایش درجه ریسک آن و پائین آمدن نقطه سربه‌سر باعث پائین آمدن درجه ریسک آن مى‌شود.    
    [5]     تفسیر اهرم عملیاتى
    در مثال‌هاى یادشد نشان دادیم که درجه اهرم عملیاتى را مى‌توان به‌صورت درصد تغییراتى تفسیر کرد که (با یک درصد تغییر در فروش) در رقم سود قبل از بهره و مالیات به‌وجود مى‌آید.    
    در مثال‌هاى ذیل چگونگى کاربرد تفسیر اهرم عملیاتى نشان داده مى‌شود (البته در مواردى‌که رقم سود قبل از بهره و مالیات بیش از یک درصد تغییر کند).    
    مثال:    
    فرض کنید P=۴۰،۰۰۰ و V= ۲۵،۰۰۰ و F=۱۰۵،۰۰۰ باشد. اگر این شرکت ۸،۰۰۰ واحد محصول به فروش برساند، مقدار سود قبل از بهره و مالیات ۱۵،۰۰۰،۰۰۰ ریال و درجه اهرم عملیاتى مساوى با ۸ خواهد شد:    
    سود قبل از بهره و مالیات (EBTT):    
   
    ریال ۱۵،۰۰۰،۰۰۰     =     ۱۰۵،۰۰۰،۰۰۰     -     (۲۵،۰۰۰ ـ ۴۰،۰۰۰)     ۸۰۰۰     =     Y
   
    اگر در دوره مالی، سطح فروش یک درصد افزایش یابد (یعنى از ۸،۰۰۰ واحد به ۸،۰۸۰ واحد برسد)، سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) چه مقدار خواهد شد؟    
    اگر T= ۸،۰۸۰ باشد، سود قبل از بهره و مالیات مساوى است با:    
   
    Y= ۸،۰۸۰ (۴۰،۰۰۰ -۲۵،۰۰۰) - ۱۰۵،۰۰۰،۰۰۰ = ۱۶،۲۰۰،۰۰۰
   
    بنابراین، درصد تغییرات سود قبل از بهره و مالیات مساوى است با:    
   
    %۸ یا ۸/۰ = ۱۵،۰۰۰،۰۰۰ / ۱۵،۰۰۰،۰۰۰ - ۱۶،۲۰۰،۰۰۰
   
    اگر فروش ۱۲ درصد کاهش یابد، سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) چه مقدار مى‌شود؟ در این‌صورت براى محاسبه درصد تغییر سود باید درصد فروش را در درجه اهرم عملیاتى ضرب کرد و به این ترتیب رقم سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) منفى نود و شش درصد کاهش مى‌یابد:    
   
    %۹۶- یا ۹۶/۰ = (۸)(۱۲%-)
   
    [5]     کاربرد اهرم عملیاتى
    [6]     کاربرد نخست اهرم عملیاتى
    کاربرد نخست اهرم عملیاتی، توجیه درصد تغییر شدیدى که در ”سود قبل از بهره و مالیات“ رخ مى‌دهد. اصولاً اهمیت اهرم عملیاتى به این علت است که تغییر اندک در سطح فروش، تغییرات شدیدترى در سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) ایجاد مى‌کند. معادله محاسبه اهرم عملیاتى حل کردیم، علت این تغییرات شدید را نشان مى‌دهد این معادله نشان‌دهنده این است که اگر هزینه‌هاى ثابت بیش از صفر باشند و فروش به مقدار یک درصد تغییر کند، سود قبل از بهره و مالیات به چه میزان تغییر مى‌کند. اگر فروش شرکت، که بیشتر از نقطه سربه‌سر عملیاتى است، یک درصد تغییر در فروش یابد، درصد تغییرات در ”سود قبل از بهره و مالیات“ به میزان بیش از یک درصد مى‌شود.    
    [6]     کاربرد دوم اهرم عملیاتى
    توجیه اشتباهات مربوط به پیش‌بینى سود قبل از بهره و مالیات است. هرچند این‌گونه اشتباهات علل متعددى دارد، با استفاده از اهرم عملیاتى مى‌توان چنین اشتباهاتى را توجیه کرد.    
    شدت تغییراتى که (به‌صورت درصد) در ”سود قبل از بهره و مالیات“ رخ مى‌دهد باعث مى‌شود مقدار واقعى این رقم (نسبت به مقدار پیش‌بینى‌شده) انحراف نسبتاً زیادى پیدا کند.    
    اگر شرکتى تصمیم بگیرد مقدار سود عملیاتى خود را براى دوره مالى بعد پیش‌بینى کند باید قیمت هر واحد محصول، هزینه متغیر هر واحد و هزینه‌هاى ثابت را معین کند؛ در این‌صورت شرکت مى‌تواند رقم ”سود قبل از بهره و مالیات“ را پیش‌بینى کرده بر مبناى مقدار تولید پیش‌بینى‌شده، در چه اهرم عملیاتى را محاسبه کند. در این‌صورت در ازاء یک درصد انحراف فروش ـ نسبت به مقدار پیش‌بینى‌شده ـ درصد انحراف سود قبل از بهره و مالیات (EBTT) پیش‌بینى‌شده ـ نسبت به مقدار واقعى ـ برابر است با درجه اهرم عملیاتى ضربدر درصد انحرافى که در مقدار فروش پیش‌بینى‌شده رخ داده است.    
    براى مثال، همین مطلب مى‌تواند توجیه کننده این باشد که چرا ۵ درصد اشتباه در پیش‌بینى‌ فروش موجب انحراف رقم واقعى سود قبل از بهره و مالیات به مقدار ۳۰ درصد (نسبت به مقدار پیش‌بینى‌شده) شده است. اگر شرکت، پیش از آغاز دوره مالی، درجه اهرم عملیاتى (در خصوص پیش‌بینى فروش) را بداند، راحت‌تر مى‌تواند مسائل و مشکلات احتمالى آینده را در مورد انحراف شدید ”سود قبل از بهره و مالیات“ بپذیرد؛ زیرا در این‌صورت مدیریت از پیش پذیرفته است که تغییر معمولى در پیش‌بینى فروش باعث تغییرات بسیار شدید در رقم ”سود قبل از بهره و مالیات“ مى‌شود.