ابزار مشتقه (Derivative Contract)

ابزار مشتقه (به انگلیسی Derivative Contract)، به قرار‌دادی بین دو یا چند طرف گفته می‌شود که ارزش آن، به یک دارایی مالی توافق شده (دارایی پایه) وابسته است.

این قرار‌داد‌ها یا اوراق، ارزش مستقلی ندارند و ارزش آن‌ها از عملکرد دارایی پایه مشتق می‌شود. به ابزار مشتقه، مشتقات مالی، مشتقات نیز گفته می‌شود.

به بیانی دیگر، ارزش این ابزار مالی، بر‌خاسته از دارایی پایه، شاخص یا نرخ مرجع است.

یک ابزار مشتقه، می‌تواند سهم مالی با‌ارزشی باشد که به یک دارایی اساسی یا گروهی از دارایی‌ها وابسته یا مشتق شده است. ارزش و قیمت آن را با توجه به نوسانات دارایی‌های پایه، تخمین می‌زنند. در نتیجه، سرمایه‌گذار می‌تواند با استفاده از حرکات کوچکی که در قیمت دارایی پایه شکل می‌گیرد، سود باز‌ده مناسبی کسب کند.

دارایی پایه می‌تواند یک دارایی واقعی (محصولات کشاورزی، منابع انرژی، فلز و…) یا یک دارایی مالی (سهام، اوراق قرضه، وام، ارز و…) باشد.

مواردی که می‌توانند به عنوان دارایی پایه مورد استفاده قرار گیرند شامل: کالا، ارز‌ها، نرخ بهره، سهام، انرژی، وام‌ها، اعتبارات مشخص و… هستند که در بازار‌های جهانی مربوطه داد‌و‌ستد می‌شوند. در معاملاتی بر این پایه، اصل دارایی جا‌به‌جا نمی‌شود؛ بلکه تغییرات قیمت، ناشی از نوسانات قیمت دارایی پایه خواهد بود.

در قرار‌داد مشتقه، طرفین قرار‌داد می‌پذیرند که هر‌یک، کاری که توافق شده را در آینده و در زمان مشخص انجام دهند.

سرعت نقد‌شوندگی در این دست معاملات، بیشتر است و در عین حال، هزینه‌ی کمتری در بازار ایجاد می‌کند. ابزار‌های مشتقه در انتقال ریسک بازار و کاهش هزینه‌های تأمین مالی مؤثر است و همین امر، باعث افزایش بازده دارایی می‌شود.

دلایل استفاده از ابزار‌های مشتقه

در واقع، مشتقات به معنای توافق بین طرفین و مشروط بر خروج دارایی پایه در آینده‌ای مشخص است. برای استفاده از این ابزار مالی دلایل متعددی موجود است. با به کار گیری ابزار مشتقه، یک اهرم شکل می‌گیرد. به گونه‌ای که تفاوت کوچکی در روند قیمت یا ارزش دارایی پایه، می‌تواند تغییری قابل توجهی در ارزش اوراق مشتقه ایجاد کند.

در صورتی که ارزش اوراق مشتقه طبق انتظار افراد رشد کند، امکان دستیابی به سود را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند. همان طور که گفته شد، با استفاده از ابزار‌های مشتقه می‌توان خطر دارایی پایه را پوشش داده و کم کرد. از طرف دیگر، در موقعیت‌هایی که ارزش مشتقات به اتفاق یا شرایط خاصی وابسته باشد، اختیاراتی برای طرفین ایجاد می‌شود.

انواع ابزار‌های مشتقه

بورسینس: برای دسته‌بندی بازار‌های مشتقه به مواردی مانند ارتباط بین دارایی پایه و ابزار مشتقه، نوع دارایی پایه (ارزی، سرمایه و نرخ بهره) و شرایط بازاری که معامله در آن صورت می‌گیرد (بورس یا خارج از بورس) توجه می‌شود.

ابزار‌های مشتقه را می‌توان با توجه به نوع دارایی پایه به دو دسته‌ی مالی (هر‌گونه ابزار مالی، ارز، شاخص، سهام، نرخ سود، اوراق بهره و…) و کالایی (کالا یا شاخصی بر حسب کالا) تقسیم کرد.

معمول‌ترین دسته‌بندی ابزار‌های مشتقه شامل قرار‌داد‌های سواپ‌ (Swap)، قرار‌داد‌های آتی (Future Contract)، قرار‌داد‌های اختیار معاملات (Options) و پیمان آتی (Forward Contract) است.

1. قرار‌داد‌های سوآپ (Swap):

یکی از انواع ابزار مشتقه، قرار‌داد سوآپ است. سوآپ در دنیای اقتصاد به معنای توافق طرفین برای معاوضه جریان نقدی در آینده است.

قرار‌داد‌های سوآپ از مجموعه‌ای از جریان‌های نقدی ایجاد می‌شود. در سوآپ، به جای یک پرداخت، مجموعه‌ای از پرداخت‌ها صورت می‌گیرد. سوآپ بر پایه‌ی ارزش خالص فعلی جریان‌های نقدی آتی با ارزش بازاری مشخصی است که در طول دوره‌ی قرار‌داد سوآپ قابل محاسبه است.

عواید حاصل از قرار‌داد سوآپ، به نوع بازار مالی مورد معامله بستگی دارد. به بیانی دیگر، سوآپ، حالت کلی پیمان‌های آتی است که در ادامه توضیح خواهیم داد. توجه داشته باشید که قرار‌داد‌های سوآپ زمان انقضا یا خاتمه دارند. اجزای یک قرار‌داد سوآپ:

• پورتفوی یا سبد خرید سهام
• فروشنده‌ی سوآپ یا خریدار حمایت
• خریدار سوآپ یا فروشنده‌ی حمایت یا سرمایه‌گذار
• شخص مرجع
• صرف سوآپ

2. قرار‌داد‌های آتی (Future Contract):

به قرار‌داد‌هایی که فروشنده موظف است در زمان مشخصی مقدار معینی از کالا‌ی توافق شده را به همان قیمتی که در هنگام عقد قرار‌داد ذکر کرده، بفروشد. طرف دیگر معامله نیز موظف به خریداری کالا‌ی توافق شده در زمان مشخص و به همان قیمت خواهد بود.

به بیانی دیگر، توافق‌نامه‌ای که خرید و فروش یک دارایی را در آینده (تاریخ مشخص) و با قیمت مقرر شده تضمین می‌کند، قرار‌داد آتی خوانده می‌شود. قرار‌داد‌های آتی نیز مانند قرار‌داد‌های مشتقه، بر حسب نوع دارایی پایه به دو گروه مالی و کالا تقسیم می‌شوند.

3. قرار‌داد‌های اختیار معامله (Options):

قرار‌داد‌های اختیار معامله به قرار‌داد‌های دو‌طرفه‌ای گفته می‌شود که طی آن، خریدار قرار‌داد، حق دارد که مقدار مشخصی از دارایی ذکر شده در قرار‌داد‌ را با نرخی مشخص در زمانی معین بخرد یا به فروش بگذارد. این قرار‌داد نیز در آینده عملی می‌شود. یعنی خریدار و فروشنده، توافق می‌کنند که در آینده معامله‌ای انجام دهند.

با این قرار‌داد، خریدار اختیار (نه الزام، اجبار یا تعهد) پیدا می‌کند که در برابر پرداخت معینی، حق خرید یا فروش دارایی مشخص شده در قرار‌داد را در زمان تعیین شده و با قیمت مذکور داشته باشد.

4. قرار‌داد‌های پیمان آتی (Forward Contract):

در اصل، هر معامله‌ای که تعهد طرفین قرار‌داد برای خرید یا فروش یک دارایی در آینده را به ارمغان آورد، قرار‌داد آتی خوانده می‌شود. در این قرار‌داد خریدار و فروشنده ملزم به خرید یا فروش دارایی مشخص، در زمانی معین در آینده و با قیمتی توافقی هستند. به قیمتی که طرفین در معامله بر سر آن توافق می‌کنند، قیمت تحویل گفته می‌شود.

مزایای مشتقات

استفاده از ابزار‌های مشتقه مزایای بسیاری در اقتصاد جهانی دارد.

با به کارگیری ابزار‌های مشتقه می‌توان اثر رکود‌های اقتصادی را کاهش داد.

همچنین این ابزار‌ها، ریسک در خرید و فروش را کم می‌کنند. در نتیجه، برخی سود کسب کرده و برخی متحمل زیان می‌شوند. به این صورت، در نظام افتصادی تعادل بر‌قرار می‌شود. خرید و فروش ابزار‌های مشتقه، در بازار‌های مالی، بسیار مرسوم است و بسیاری از نهاد‌ها از این طریق سود قابل توجهی کسب کرده‌اند.